Vooys. Jaargang 30

[p. 55]

De kop van Jut
Rik Smit
Van Poe tot pulp
Hoe de paranormale romantiek harten en de markt veroverde en liefde iets monsterlijks werd

In de rubriek ‘De Kop van Jut’ krijgen letterkundigen de gelegenheid om kritiek te uiten op gevestigde literaire theorieën, werken of auteurs. In dit nummer brengt promovendus Rik Smit het genre paranormale romantiek op het schavot. Met een gang door de geschiedenis verklaart hij de hellevaart van het genre, waarin diens typerende taal der liefde onder regie van de markt gestaag lijkt te zijn afgezakt tot een absoluut dieptepunt.

Tijdens de zomervakantie bezochten mijn vriendin en ik Kopenhagen. Een van onze doelen, zoals bij al onze stedentrips, was om een opvallende boekenwinkel te vinden en deze eens goed te plunderen. Dichtbij het Ǿrstedpark vonden we Fantask, een boekenwinkel geheel gewijd aan de fantasy en sciencefiction genres. Een trappetje leidde ons naar de ingang van de winkel die in een kelder onder straatniveau zit. Een corpulente man met baard en bril - hij leek op George R.R. Martin, de schrijver van het populaire Game of Thrones - keek op uit zijn boek en begroette ons in het Deens. We zeiden ‘hello’ terug en liepen door naar de boekenplanken. De winkel rook licht naar zweet en kelder. Bordjes boven de boekenkasten gaven specifieke genres binnen genres aan. Mijn vriendin werd als door een magneet aangetrokken tot de aanduiding paranormal romance.

Een greep uit de lijst met meest verkochte Engelstalige boeken van de afgelopen jaren - veelal vertaald naar het Nederlands - doet vermoeden dat liefdes tussen de doden en levenden en romantiek in de toekomst of verleden goed scoren. De bekendste titel is inmiddels in de mondiale populaire cultuur gegrift: The Twilight Saga, waarvan inmiddels meer dan 116 miljoen exemplaren zijn verkocht. Het genre paranormale romantiek zou omschreven kunnen worden als een subgenre van het romantische boek waarin de liefde tussen mens en monster of liefde in een fantastische wereld centraal staat. Voor lezers van stevige literatuur, connaisseurs van Proust en Flaubert en liefhebbers van de Grote Russen klinken titels als Undead and Unwed, How to Marry a Millionaire Vampire, Kiss of a Demon King, Dark Desires after Dusk en Hearts and Swords vreemd en misschien zelfs afstotelijk, maar een grote groep lezers is verslaafd aan het genre. Kleurrijke kaften, veelal met half ontblote mannen met roodgloeiende ogen en puntige tanden zijn gericht op vrouwelijke lezers en bijna altijd geschreven door vrouwen die misschien zelf wel eens fantaseren over een nacht in de armen van een demon.

Een kleine geschiedenis van de paranormale romantiek verklaart al veel van de populariteit. Het genre vindt zijn oorsprong in de gothic fiction. Het boek The Castle of

[p. 56]

Otranto: A Gothic Story (1764) van Engelsman Horace Walpole wordt gezien als het begin van het genre, alhoewel elementen uit de moderne fantasy afgeleid kunnen zijn van volksverhalen en sprookjes. Melodrama, zelfspot en een prettig soort horror stonden aan de basis van Walpoles klassieker. In de eerste instantie werd de kasteelroman uitgegeven als een herontdekte Italiaanse tekst, vertaald door een onbekende. Toen Walpole zijn auteurschap bekende, veranderde de positieve ontvangst in kritiek tegen deze paranormale lectuur. De ideeën van de Verlichting hadden zich stevig verankerd in de literatuurkritiek van die tijd en Walpoles combinatie van historische feiten, alternatieve geschiedenis en bovennatuurlijke elementen strookten niet met het wetenschapsideaal. Bovendien was het mogelijk dat simpelere, ongeschoolde geesten gingen geloven in het bovennatuurlijke.

Walpoles landgenoot Ann Radcliffe loste het probleem van geloofwaardigheid en minachting jegens het genre op door het bovennatuurlijke terug te leiden naar het natuurlijke. Opvallend in Radcliffes oeuvre - waaronder The Castles of Athlin and Dunbayne (1789) en The Mysteries of Udolpho (1794) - is dat zij pleit voor vrouwenrechten, een hoge morele standaard en ratio. Haar uitvoerige beschrijvingen van landschappen en het uiterlijk van haar personages kenmerken nog steeds de fantastische literatuur. Radcliffe beïnvloedde ook bekende schrijvers als Jane Austen, Edgar Allan Poe en Sir Walter Scott middels haar stijl en thema's.

Poe maakte naam binnen het genre en tilde het naar een hoger literair niveau aan het begin van de negentiende eeuw. Hij gebruikte horror in zijn zoektocht naar onderbewuste angsten. Hierin zit ook het verschil tussen Poe en pulp: waar Poe inventief is, borduurt de paranormale romantiek voort op wat al eerder is gedaan, maar wat nog steeds goed verkoopt. Bij wijze van experiment wilde Poe zijn lezer zo goed mogelijk choqueren en zo aan het denken zetten over schoonheid (en lelijkheid), de dood (zeer aanwezig in het leven van Poe) en angst. Poe hield zich daarnaast bezig met de esthetiek van met name zijn gedichten. In tegenstelling tot de vroege gothic fiction van Radcliffe, zette hij zich af tegen de ‘wetenschappelijke’ verklaring van het paranormale. Sterker nog, hij zag wetenschap als een gevaar voor literaire creativiteit, zoals blijkt uit zijn ‘Sonnet - To Science’:

Science! meet daughter of old Time thou art
Who alterest all things with thy peering eyes!
Why prey'st thou upon a poet's heart,
Vulture! whose wings are dull realities!
[...]

De saaie werkelijkheid die de wetenschap schiep wilde Poe onderuit halen in zijn werk, anders ‘He might not sing so wildly well / A mortal melody’ (‘Israfel’).

Aan het eind van de negentiende eeuw wordt het paranormale genre de populaire tegenhanger van het realisme. Een van de meest gelezen boeken aller tijden is She: A History of Adventure (als verhalenreeks verschenen in The Graphic tussen 1886-1887) van

[p. 57]

Henry Rider Haggard. Shekwam uit in een tijd waarin de avonturenroman in trek was en bij wijze van experiment werd vermengd met het bovennatuurlijke. Hier zien we opnieuw hoe een schrijver het bovennatuurlijke aanwendt om een groter thema, hier vrouwelijkheid, te bespreken. She gaat over een bovenmenselijke tovenares, Ayesha, die een vergeten land regeert, dankzij haar verschrikkelijke schoonheid. She kwam uit in een tijd waarin vrouwelijkheid en de rol van de vrouw in de samenleving heroverwogen werd. Ayesha is de verpersoonlijking van vrouwelijke autoriteit (‘She-who-must-be-obeyed’ wordt ze ook genoemd), verworven door bovennatuurlijke schoonheid, en kan daarom gezien worden als een van de archetypen binnen de paranormale romantiek. She is een cultureel artefact dat onderbuikgevoelens door middel van genrespecifieke elementen in fictie vertaalde.

In de twintigste eeuw splitste het overwegend door mannelijke schrijvers gedomineerde fantasy- en avonturengenre zich op. Waar het genre begon als literair experiment (zoals bij Radcliffe, Poe en Scott) in de zoektocht naar antwoorden op menselijke en maatschappelijke vraagstukken, veranderde het genre naar een generator van commerciële successen. Waar romantiek en sentimentaliteit altijd een bijkomstigheid waren geweest, naast een overwegend mannelijk heldenverhaal, kwamen deze aspec-

Illustratie: Daniël Labruyère

[p. 58]

ten steeds meer centraal te staan. Na de vrouwenemancipatie en seksuele revolutie ontdekte de markt een gigantische doelgroep in vrouwen en fantasieschrijfsters speelden hierop in.

Tussen 1976 en 2003 schreef Anne Rice de reeks The Vampire Chronicles, waarvan zo'n tachtig miljoen boeken zijn verkocht en waarvan delen zijn verfilmd, waaronder Interview with a Vampire (1994) en Queen of the Damned (2002). Rice maakte de vampier modern: de monsterlijke Dracula werd getransformeerd in de knappe, sensuele, sexy en gevoelige (doch bloeddorstige) vampier die tegenwoordig populair is. Onder het pseudoniem A.N. Roquelaure schreef Rice de bestseller-trilogie Sleeping Beauty (19831985), een erotisch verhaal gesitueerd in een middeleeuwse fantasiewereld. Een wetenschappelijke benadering van Rices fictie, The Gothic World of Anne Rice, beargumenteert dat Rice de fantastische seksualiteit en romantiek in haar boeken als een politiek statement brengt: vrouwen mogen fantaseren wat ze willen, ook als dit betekent dat ze in de ban raken van de demonische schoonheid van een man. Helaas gaat dit ten koste van de subtiliteit van het mysterie (Poe), de functionaliteit van vrouwelijke schoonheid (Haggard) en van enige literaire diepgang.

De markt heeft een nieuwe melkkoe gevonden in de paranormale romantiek. De doelgroep is groot (vrouwen van jong tot oud), het genre toegankelijk (kennis is nauwelijks vereist) en de basis van de verhaallijnen (onmogelijke liefde, spanning en verleiding) zijn vaak zo conservatief (man biedt bescherming en redt vrouw van zichzelf en de buitenwereld) dat het genre comfortabel leest en dat er bij weg te dromen valt. Lees: simpele taal en een escapistische vorm van entertainment. Gelukkig is de enige pretentie van het genre om een zo absurd mogelijke liefdesverhouding zo sentimenteel mogelijk te beschrijven. Levensvragen nemen vormen aan als: wat voelt iemand die al dood is? Is de ziel van een demon te corrupt om liefde te voelen? En: wat gebeurt er als je zwanger raakt van een vampier? De complete modificatie van het universum maakt het mogelijk om zo intens verliefd te worden dat het überhaupt mogelijk is om zwanger te raken van een vampier.

Liefde kan niet meer gewoon liefde zijn in de best verkopende en meest gelezen producten van de menselijke geest (en dan bespreek ik hier niet eens Fifty Shades of Grey van E.L. James waarvan al meer dan veertig miljoen exemplaren zijn verkocht). Het begrip kan niet meer los staan van het fantastische en het paranormale. ‘Liefde’ moet zo extreem zijn en zo diep gaan dat alleen het para- en abnormale het gevoel kunnen duiden. Alternatieve werelden met andere wetten van chemie en leven zijn nodig om een verlangen naar een gevoel te omschrijven dat zich per definitie moeilijk laat verklaren in aardse termen. Hierin schuilt ook het gevaar van de populariteit van het genre paranormal romance. Als fictie een manier is om tijdsgeest, het onderbewuste, ervaring en gevoel te communiceren, dan heeft straks een groot deel van de vrouwen het liefst dat er hoorntjes en scherpe hoektanden aan hun geliefden groeien, op wie zij zo verliefd worden dat er niets anders meer op zit dan de liefde voor een man hun leven te laten bepalen.

De geschiedenis van de paranormale romantiek laat zien dat het genre altijd heeft

[p. 59]

geprobeerd invulling te geven aan vrouwelijkheid en ‘liefde’ door middel van het paranormale. Echter, onder invloed van de markt slaat het genre door: sensationele fantasieën verkopen goed, beter dan de fantastische sensatie verkregen door het lezen van een boek waarin het paranormale creatief wordt ingezet. ‘Had dit boek geschreven kunnen zijn vóór de tijd van de vrouwenemancipatie?’, vroeg ik mijn vriendin, toen ze wéér een boek verder was in de Undead-serie van Mary Janice Davidson. ‘Nee,’ antwoordde ze, ‘de vrouw staat centraal, werkt zichzelf in de nesten en doet lekker waar ze zin in heeft.’ Daarmee was ook gelijk mijn tweede vraag beantwoord: ‘Wanneer stop je nou eindelijk eens met het lezen van deze pulp?’

Literatuur

Cole, K., Dark Desires after Dusk. New York 2008.

Cole, K., Kiss of a Demon King. New York 2009.

Davidson, M.J., Undead and Unwed. New York 2004.

Haggard, H.R., She: A History of Adventure. Londen 1887.

Hoppenstand, G. en Browne, R.B., The Gothic World of AnneRice. Bowling Green 1996.

James, E.L., Fifity Shades of Grey. Londen 2011.

Meyer, S., The Twilight Saga. Londen en New York 2005-2008.

Owens, R.D., Hearts and Swords. New York 2011.

Poe, E.A., ‘Sonnet - To Science’ en ‘Israfel’. In: N. Baym, The Norton Anthology of American Literature. Vol. B: 1820-1865. New York 2003: 1510-1512.

Rice, A., The Vampire Chronicles. New York 1976-2003.

Roquelaure, A.N., Sleeping Beauty. New York 1983-1985.

Sparks, K., How to Marry a Millionaire Vampire. New York 2005.

Walpole, H., The Castle of Otranto: A Gothic Story. Londen 1764.