Vooys. Jaargang 30

[p. 75]

Daniela Carpi (red.)
Bioethics and Biolaw Through Literature
Berlijn en Boston (De Gruyter) 2011
372 pagina's
119 euro
ISBN 9783110252842

Hans Bertens
Bio-ethiek en literatuur: nog geen gelukkig huwelijk

Bioethics and Biolaw Through Literature is een verzameling van achttien essays, naar alle waarschijnlijkheid een congresbundel, die voorafgegaan wordt door een uitvoerige inleiding en wordt uitgeluid door een ook uitvoerige ‘appendix’, die bio-ethiek en de uit die ethiek voortvloeiende wetgeving trachten te verbinden met de literatuur. In het eerste deel, ‘From a Legal Perspective’, dat overigens maar vijf essays omvat, is het uitgangspunt een bio-ethische casus en wordt vanuit die casus een verband gelegd met de literatuur. In het tweede deel, ‘From a Literary Perspective’, wordt de omgekeerde weg bewandeld. Een aantal romans en een hypertekst bieden daar aanleiding tot bio-ethische beschouwingen. In de appendix, ‘Mapping the Law - reading old maps of Strasbourg as representing and constituting legal spaces and places’ van Leif Dahlberg wordt weliswaar heel even aan bio-ethiek gerefereerd, maar gaat het in feite om wat er zoal uit vroegmoderne kaarten van Straatsburg kan worden afgeleid. Interessant, maar de vraag dringt zich op wat dit met het onderwerp van de titel te maken heeft. Dat geldt overigens ook voor een aantal van de essays.

Bio-ethiek wordt in de inleiding gedefinieerd als ‘the research and practice, generally interdisciplinary in nature, which aims to clarify or resolve ethical questions raised by the advance and application of biomedical and biological sciences’ (2) en bio-wetgeving als ‘the taking of agreed upon principles and practices of bioethics into law with the sanctions that law engenders’. (2-3) (Overigens wordt eerder in de inleiding bio-ethiek nogal anders en niet bepaald helderder omschreven: ‘The purpose of bioethics, the science of life [sic], is to find new values and norms which will be valid for a multicultural society’. (1)) Ian Winds bijdrage ‘Ghostly Presences: The Case of Bertha Mason’ heeft daar eigenlijk weinig mee van doen en gaat in op het vertoog rond

[p. 76]

krankzinnigheid in het Engeland van het midden van de negentiende eeuw en op het al dan niet krankzinnige personage Bertha Mason in Charlotte Bröntes Jane Eyre. De titel van John Drakakis' ‘Shaping Personhood: Problems of Subjectivity and the Self in Shakespeare's The Taming of the Shrew and Much Ado About Nothing’ spreekt voor zich, net als die van Patrizia Nerozzi Bellman: ‘On the Sciences of Man in Eighteenth-Century English Literature and Art: Anatomizing the Self’. Ook in Yvonne Bezrucka's ‘Bio-Ethics Avant la Lettre: Nineteenth-century Instances in Post-Darwinian Literature’ vraag je je af in hoeverre frenologie en eugenetische programma's iets met bio-ethiek te maken hebben. Geen van beide kunnen redelijkerwijs worden gezien als een resultaat van ‘the advance and application of biomedical and biological sciences’. De bio-ethiek houdt zich weliswaar bezig met de vraag hoe ‘personhood’ gedefinieerd zou moeten worden, maar dat is een vraag die niet bepaald voorbehouden is aan de bio-ethiek. Afgezien daarvan bieden opvattingen uit een al dan niet ver verleden geen nieuwe vergezichten.

Meer in het algemeen blijkt dat het niet zo eenvoudig om in de literatuur werkelijk relevante aanknopingspunten te vinden voor vernieuwende bio-ethische discussies. In de essays die literaire werken als uitgangspunt nemen, komen we meer dan eens Mary Shelleys Frankenstein tegen, net als H.G. Wells' The Island of Dr. Moreau, waar de onaangename arts van de titel even onaangename experimenten uitvoert, en Shelly Jacksons hypertekst Patchwork Girl, waarin de hoofdpersoon letterlijk samengesteld is uit onderdelen van andere vrouwen (zelfs haar stem is van een andere vrouw geweest). In deze romans wordt de bio-ethische discussie juist in de kiem gesmoord, doordat enerzijds de biotechniek nog niet zo ver gevorderd is dat we hier met reële opties te maken hebben en anderzijds de auteur het morele oordeel van de lezer zelf al invult. Dat belet diverse auteurs niet om ferme uitspraken te doen. Is het inderdaad zo dat de hoofdpersoon van Patchwork Girl ‘radically alters the traditional view of the subject as an individual with a unique personality and a definite identity’ (211) en daarom staat voor ‘the man of our time, lacking in self-confidence and searching for an identity that is never well defined and always fragmented’, (217) zoals Silvia Monti stelt in haar ‘Rhetoric, Lexicography and Bioethics in Shelly Jackson's Hypertext Patchwork Girl?’. Moeten we er niet even bij stilstaan dat het genetisch materiaal van eenieder van ons een heel lange weg heeft afgelegd, via talloze ons volstrekt onbekende voorouders, en ook een patchwork is, zonder dat dat onverbiddellijk tot een identiteitscrisis leidt? Ook in Fay Weldons The Life and Loves of a She Devil, hier besproken door Chiara Battisti, en in Alasdair Grays Poor Things, besproken door Sidia Fiorao, hebben we te maken met biotechnische ingrepen uit een verre toekomst - in Weldons roman laat een vrouw zich in feite ombouwen tot een duplicaat van de vrouw voor wie haar man haar heeft verlaten en in Poor Things plaatst een niet door bescheidenheid geremde neurochirurg het brein van een vrijwel volgroeide foetus in het lichaam van haar door zelfmoord verdronken moeder. In deze gevallen krijgt de lezer veel meer speelruimte van de auteur om tot een bio-ethisch oordeel te komen, maar toch is zo'n oordeel nog nauwelijks aan de orde.

[p. 77]

Waar dat wel het geval is, lopen de bijdragen - de meeste uit Italië - nogal eens achter de feiten aan. In haar discussie van Anna Quindlens roman One True Thing, waarin de hoofdpersoon (ten onrechte) wordt beschuldigd van hulp bij zelfdoding, vraagt Laura Apostoli: ‘is it possible and desirable for an alleged “right to die” to come into existence in a future bio-juridical legislation?’ (257) Het antwoord is natuurlijk bevestigend, want zowel Nederland als België kennen bijvoorbeeld een dergelijke wetgeving. Hetzelfde dilemma wordt aan de orde gesteld door Michele Sesta naar aanleiding van Isabel Allendes Vida Interminable.

‘Science fiction runs these thought experiments for us’, (140) zegt Eric S. Rabkin in zijn bijdrage over ‘Science Fiction and Bioethical Knowledge’, maar ook dat valt nogal tegen. In zijn korte verhaal ‘All the Troubles of the World’ uit 1958 liet de natuurkundige en science fiction schrijver Isaac Asimov een megacomputer die praktisch de hele wereld runde een poging tot zelfmoord doen, omdat hij zo dood- en doodmoe van al die door de mens veroorzaakte problemen was geworden. Ook de veel latere voorbeelden van kunstmatige levensvormen die in dit boek worden opgevoerd, de computer HAL in 2001: Space Odyssey bijvoorbeeld, of de robot Spike in Jeannette Wintersons The Stone Gods (besproken door Valentine Adami) brengen ons niets dichter bij het oplossen van het probleem van ‘personhood,’ het benoemen van diegenen op wie bijvoorbeeld de rechten van de mens van toepassing zijn.

De casussen die in het eerste deel van Bioethics and Biolaw worden besproken presenteren concrete dilemma's. Jeanne Gaakeer vraagt zich in ‘The Genetics of Law: What Is Man?’ af of het zwijgrecht van verdachten niet wordt geschonden door het onder dwang afnemen van DNA, een praktijk die weliswaar dat zwijgrecht respecteert, maar het lichaam doet ‘spreken’. Gary Watt gaat in op een controversiële zaak waarin tegen de wil van de ouders een Siamese tweeling werd gescheiden, met als overigens voorzien resultaat de dood van een van de kinderen (‘The Case of Conjoined Twins: Medical Dilemma in Law and Literature’). En Jane Bryan neemt in haar bijdrage over ‘enforced caesarians’ polemisch stelling in een aantal zaken waarin zwangere vrouwen om dwingende medische redenen, maar tegen hun uitdrukkelijke wens, een keizersnede ondergingen nadat een rechtbank ze (tijdelijk) ontoerekeningsvatbaar had verklaard. ‘No stance is taken as to whether or not [this] is a good thing’ (131), claimt Bryan aan het eind van haar overigens voortreffelijke stuk, maar opmerkingen als ‘The cases therefore perform the male fantasy of giving birth’ (127) maken dat niet erg geloofwaardig. We hebben in al deze gevallen te maken met zeer reële dilemma's waarvoor geen schadevrije oplossingen te bedenken zijn. Maar de verbindingen die met literatuur worden gelegd zijn teleurstellend. Gaakeer betrekt Michel Houellebecqs Les particules élémentaires en Heidegger bij haar probleem, maar die werpen daar weinig licht op. We hebben de heren eerlijk gezegd ook niet nodig bij haar kernvraag: ‘So the question we have to ask is whether we dominate technology or technology dominates us.’ (59) Hetzelfde geldt voor de literatuur die Watts gebruikt, Shakespeares lange gedicht ‘The Phoenix and the Turtle’. En Watts eigen benadering vanuit de geesteswetenschappen helpt ook niet bij de vraag of zijn Siamese tweeling wèl of juist niet

[p. 78]

zou moeten worden gescheiden (wat de vroege dood van beiden zou inhouden): ‘The pathetic sight of conjoined babies depicts utter closeness and interdependence and therefore signifies something of what it means to be fully human’. (101)

In zijn stuk over Japanse manga's, ‘A Serious Reading of Biotechnology in Japanese Graphic Novels: Weak Thoughts Regarding Ethics, Literature and Medicine’, doet Paul Cheung een verstrekkend voorstel: ‘In medical education and professional development, a sharp focus on reading serious works of fiction could be accompanied by the cultivation of relevant reading practices’. (249) Het zou inderdaad helemaal geen kwaad kunnen als artsen gedurende hun opleiding serieuze romans zouden moeten lezen. Maar het zou ook helemaal geen kwaad kunnen als literatuurwetenschappers die zich met bio-ethiek bezig houden eens een weekje meeliepen in een ziekenhuis, en wel op een afdeling waar artsen beslissingen over leven en dood moeten nemen. De indruk die we nu krijgen, is dat zij weinig idee hebben van de concrete dilemma's die de ontwikkeling van de bio-medische wetenschap - zoals de mogelijkheid om embryo's te selecteren op genetische eigenschappen - met zich mee heeft gebracht, of dat die concrete dilemma's niet literair vorm hebben gekregen. Zij richten zich vooral op zaken die nog volstrekt niet aan de orde zijn of die weliswaar ethische dilemma's vormen maar niets met biomedische ontwikkelingen te maken hebben, zoals bijvoorbeeld euthanasie. De bijdragen die niet de literatuur als uitgangspunt nemen, presenteren wel concrete bio-ethische dilemma's - het geval van de Siamese tweeling, de onvrijwillige keizersnedes - maar vinden op hun beurt geen literaire teksten die die dilemma's uitwerken en al dan niet verhelderen. Het zal niet de bedoeling zijn geweest, maar deze verzameling essays wekt sterk de indruk dat bio-ethiek en literatuur elkaar niet zoveel te bieden hebben.