Vooys. Jaargang 30

[p. 71]

Column
Joost Nijsen
Leve het literair laboratorium

Vanwege ons dertigjarig jubileum is de column deze gehele jaargang gereserveerd voor terugblikken op de ontwikkelingen van verscheidene cultuurgerelateerde vakgebieden in de afgelopen decennia. Uitgever Joost Nijsen blikt in zijn column terug op dertig jaar literaire tijdschriften. Hij brengt het blad Optima in herinnering, dat hij in zijn studententijd oprichtte, en illustreert aan de hand van dit literaire tijdschrift waarom het niet kwalijk, maar juist logisch is dat de meeste literaire tijdschriften geen lang en stukgelezen leven beschoren is: it's a high school for literature. Betekent dit ook dat Vooys zijn beste tijd gehad heeft?

In de dertig jaar waarin Vooys nu bestaat, een peuterpasje in het licht der eeuwigheid, deden zich aardverschuivingen voor in economische, politieke en militaire verhoudingen: kapitalisme zo goed als failliet, explosieve groei populisme, economische dominantie verschoven van West naar Oost, verspreiding islam over de wereld door immigratiegolven, afbrokkeling en demasqué christendom - is er een ziener die dat al rond 1980 voorspeld heeft? Het tempo waarin technologische veranderingen zich hebben voltrokken is adembenemend en bevordert ongekende vormen van globalisering. Technologie die ook op ons dagelijks leven van grote invloed was en is. Neem alleen al de manier waarop dit artikel u bereikt heeft. Dertig jaar geleden zou ik het vijf keer door mijn schrijfmachine getrokken hebben, waarna ik de kopij, volgekrabbeld met laatste verbeteringen op met typex aangebrachte witvlakjes, in een envelop gestopt en na weging gefrankeerd zou hebben. Als de post zijn werk goed deed, had het de redactie toch nog tijdig bereikt, waarna het opnieuw ingetikt moest worden, dan wel voorzien van technische instructies (‘onderstreept = cursief!’) naar de zetter verstuurd werd. Een enkeling beschikte al over een faxapparaat.

Wow.

Ook ons leesgedrag werd door de technologische vooruitgang sterk beïnvloed. De vraag is niet of, maar in welke mate de steeds slimmere smartphones inwerken op het lezen. Ik doel dan niet eens op het digitale lezen (dat is nog steeds lézen, zij het via een andere drager dan papier), maar op veranderingen in onze vrijetijdsbesteding. Waar de lezer zich vroeger uren in stilte terugtrok met een boek, raakt zijn concentratie nu steeds meer aangetast door een voortdurend contact met de wereld via een brede en ononderbroken stroom van contactmomenten via e-mail, sms, chat en social media. Het andante van het geconcentreerde lezen hebben we gaandeweg,

[p. 72]

onbedoeld en onbewust, ingeruild voor het staccato van een kaleidoscopisch gefragmenteerde tijd.

Reken maar dat ik voor dit artikel veel meer ‘lezers’ zou bereiken als ik het, teruggesnoeid tot een paar sound bites, verspreidde via duizenden ‘vrienden’ op Facebook en Twitter. Waarom kostbare tijd inruimen voor langdradige onderbouwingen? ‘Doet u mij maar alleen de aria's,’ zouden we Verdi of Mozart vandaag de dag misschien toegeroepen hebben. ‘Die recitatieven geloven we wel. Geen tijd!’

Tegen de achtergrond van al deze revoluties zou je, op cultureel microniveau, verwachten dat ook een literair tijdschrift vandaag de dag volkomen anders functioneert dan de periodieken dertig jaar geleden. Maar hoeveel conferenties er ook belegd zijn over ‘het einde van het literaire tijdschrift’, wanneer ik mijn ervaringen van dertig jaar terug vergelijk met het landschap van literaire tijdschriften anno 2012, zie ik verbazingwekkend genoeg meer overeenkomsten dan verschillen. Dat was althans mijn conclusie toen ik voor dit verzoeknummer kortstondig terugdook in de tijd en deze herinneringen afzette tegen de praktijk van literaire tijdschriften vandaag de dag.

Bijna gelijktijdig met de geboorte van Vooys in Utrecht, stond ik in Amsterdam aan de wieg van Optima,‘cahier voor literatuur en boekwezen’. Naast mij ligt het vergeelde eerste nummer, oktober 1983. Een solotijdschrift dat verscheen bij mijn toenmalige eenmansuitgeverijtje ‘Joost Nijsen’, al werd ik redactioneel gelukkig wezenlijk bijgestaan door literaire kameraden als Ad Fransen, Atte Jongstra, Bas Heijne en Henk Pröpper. Zij voegden een literaire dimensie toe aan een kwartaalblad dat ik vooral begonnen was om gericht aandacht te besteden aan het ‘boekwezen’, met accenten op de relatie auteur-uitgever, bibliofilie en typografie. Prominenten op dat gebied, met name Boudewijn Büch en Frans A. Janssen, waren van meet af aan frequente medewerkers.

De meeste Optima-redacteuren studeerden neerlandistiek aan de Universiteit van Amsterdam. Daar en in de kringen eromheen troffen we ook schrijvende generatiegenoten, waaronder Connie Palmen, Herman Koch, Rogi Wieg en Joost Zwagerman. Sommigen van hen debuteerden in Optima.

In die beginjaren van onze literaire loopbanen, twintigers nog, kropen we voortdurend bij elkaar, achter koffie, wijn en asbakken, om hartstochtelijk over literatuur te praten. We deden daarbij, vanuit gezonde hybris, alsof we al precies wisten wat wel en niet deugde in de letteren van die jaren en hoe wij dat weleens zouden veranderen. Een eigen ‘poëtica’, zoals ooit de Tachtigers, Forum en de Vijftigers, hadden we eerlijk gezegd niet. Uitgesproken en eensgezind waren we vooral waar het onze teleurstellingen en ergernissen betrof.

Het literaire landschap toonde begin jaren tachtig grofweg twee bolwerken waar we ons in verhitte vergaderingen voortdurend tegen afzetten: het ‘academische’ en wat gemaniëreerde schrijven van schrijvers rond De Revisor (veelal verbonden aan de hoogliteraire uitgeverij Querido); en de tegenpool ervan, het door Jeroen Brouwers fel bestreden anekdotisme van de met Nescio en Elsschot dwepende ‘jongetjesliteratuur’. We herkenden ons in de polemische drift van Brouwers, zoals we ook de Hermans van

[p. 73]

Mandarijnen op zwavelzuur aan de borst drukten. En vrolijk werden van Reves weerzin tegen Mulisch (‘Mullis? Dat is vullis’).

Maar wat, verzuchtten we aan het eind van menige bijeenkomst (ik herinner me een foto van de redacteuren, aan een grote houten tafel bij mij thuis, allen in zwarte truien, met donkere brilmonturen op bleke, ernstige gezichten), was dan onze richting? Inspirerende voorbeelden vonden we vooral in de wereldliteratuur. Flaubert natuurlijk, Kafka, Nabokov, Forster. Maar Nederland? Multatuli, die zeker. Sommige werken van sommige Tachtigers. Couperus. Reve. Kellendonk. Van der Heijden.

Eindeloos wisselden we meningen uit - wat maakte die Grote Schrijvers nou zo Groot en, dat vooral, hoe zouden we nou zelf die sprong naar de sterren maken? Waar waren die literaire supertalenten in Amsterdam en de rest van Nederland? Keken we wel goed? En waren we het echt wel onderling eens over onze literaire missie en over de koers van ons tijdschrift? En daar gingen we weer, toch nog maar een glas, al hadden sommigen van ons de volgende ochtend al vroeg college of moest iemand 's nachts nog een recensie af schrijven voor de Gooi- en Eemlander (op een oude fiets moet je het leren).

Wilden we met Optima nou Vorm of Vent? Eureka: juist de combinatie daarvan! Immers, echt grote schrijvers beschikken over uitzonderlijke stilistische kwaliteiten èn visie èn verbeeldingskracht. Fuck de gemakzuchtige anekdotisten enfuck die moderne rederijkers. Een fantastisch geschreven verhaal wilden we, volkomen origineel, met veel kloten en zonder onnodige letterkunstige omwegen. Of een bij alle eruditie glashelder en persoonlijk essay.

Als we niet ook al met één been in het postmoderne hadden gestaan en iets als een richtingvaste ‘literaire stroming’ eigenlijk meer iets voor de collegebanken vonden, zouden we onze overtuiging misschien wel in een gepolijste poëtica gegoten hebben. Alleen, waar vonden we nou die grootse literatuur? Kende iemand nog een talent ergens? Of rijpten die meesterwerken misschien in onszelf?

Jaren gingen voorbij. Elk kwartaal verscheen een aflevering, met soms boeiende essays of uitstekende verhalen en gedichten. Het ging best goed. Optima ging over in andere handen (Contact), veranderde van redactie (Arjan Peters, Michaël Zeeman) en daarmee steeds ook iets van karakter, ging nog eens over in andere handen (Prometheus) en blies toen zijn laatste adem uit. De redacteuren van weleer waren inmiddels gevestigd schrijver geworden, of journalist, of letterkundig bestuurder. Of een combinatie van dat al.

Tot op de dag van vandaag heeft mij geen bericht bereikt dat de toch nog onverwachtse verdwijning van Optima mensen uit de slaap houdt. Misschien één op de vijf lezers van dit artikel, schat ik, zal van Optima gehoord hebben. En langzaam zal dit periodiek verbleken tot een nostalgische herinnering in het hoofd van de langstlevende redacteur, tot ook hij zijn laatste adem uitblaast en niemand meer weet wat dat was, Optima. Ook Vooys wacht dit lot. Maar een probleem is die vergankelijkheid van tijdschriften niet, wat mij betreft. Dat leg ik u uit.

In veel bezorgdheid over het wel en wee van literaire tijdschriften, met inbegrip van

[p. 74]

notities die anticiperen, dan wel volgen op subsidieverminderingen, speelt de markt een centrale rol. Wat geen bereik heeft, heeft in de ogen van menig hedendaags cultuurpoliticus eigenlijk geen bestaansrecht. Ook uitgevers (mijzelf incluis) zijn zo gaan denken: wat is de zin van een tijdrovende uitgave als een literair tijdschrift, wanneer daar maar tweehonderd abonnees voor te vinden zijn?

Het misverstand dat daaraan ten grondslag ligt, is dat het ooit anders is geweest, dan wel ooit anders zal zijn. Slechts enkele gunstige uitzonderingen daargelaten, toen en nu (zoals jarenlang het nu verdwenen blad Bzzlletin), heeft geen enkel literair tijdschrift in Nederland ooit meer dan een klein zaaltje vaste lezers gekend. Dat is ook niet zo verwonderlijk, omdat een tijdschrift eerst en vooral een laboratorium is voor schrijvers en redacteuren. Een proeftuin voor literatoren en schrijvers. Je vindt er jezelf uit, ontwikkelt je smaak en je stijl, in een meestal weinig wetenschappelijk verlopende dialoog met geestverwanten. Om vervolgens, geoefend en geïnspireerd, tot een visie en een eigen vorm te komen, in de latere praktijk als schrijver, wetenschapper ofjournalist.

Bij mijn weten bestaat er geen literair tijdschrift dat is opgericht door veertigplussers. It's a high schoolfor literature. Eindscripties aan universiteiten vinden evenmin duizenden lezers, meestal zelfs geen tientallen lezers. Ook daar gaat het eerst en vooral om vorming en ontwikkeling.

Daarom moeten literaire tijdschriften altijd ondersteund worden. Het mooie is dat zelfs in deze tijden van subsidieverlagingen steeds nieuwe literaire clubjes ontstaan met hun eigen platforms, literaire tijdschriften en literaire avonden (en oké, plak er vooral een Facebook-pagina aan vast). Ongeacht financiële omstandigheden. Al is het erg slim van tijdschriften als Das Magazin en De Gids (respectievelijk het jongste en oudste literaire tijdschrift van Nederland) om samenwerking te zoeken met gedrukte media, in casu NRC-Next en De Groene. Krijg je er meteen een potentieel lezerspubliek van tienduizenden bij.

Maar zelfs dan zullen de meesten het bijgesloten literaire periodiek ongelezen laten.

Geeft helemaal niks. Want in het literaire laboratorium gaat het nu eens lekker niet om de ontvanger, maar om de zender.