Vooys. Jaargang 30

[p. 58]

[p. 59]

In de kast
Yara Kaas
Fantasy als ‘Echte Literatuur’:
Neil Gaimans American Gods

In de rubriek ‘In de kast’ bepleiten uiteenlopende figuren uit de wereld der letteren waarom een bepaalde tekst of auteur opnieuw de volle aandacht verdient. Vergeten literatuur komt boven water en op bekende werken wordt een verfrissende blik geworpen. Voor dit nummer gaat Yara Kaas een stap verder en brengt meteen een heel genre voor het voetlicht. Met Neil Gaimans American Gods in de hand loodst ze ons langs vooroordelen en door de facade van druk geïllustreerde covers uiteindelijk naar de rijke wereld van de fantasy.

De Britse schrijver Neil Gaiman heeft een uiterst succesvolle carrière achter de rug. Hij heeft een kast vol boekenprijzen, 1,6 miljoen fans op Twitter, en hij ontving bergen wildenthousiaste recensies van zijn oeuvre. Drie van zijn boeken zijn verfilmd (Stardust, Coraline en Neverwhere) en de rechten van de rest van zijn werk zijn reeds verkocht. Naast romans en korte verhalen schrijft Gaiman ook poëzie, scripts voor televisie en film, en is hij het brein achter de revolutionaire serie graphic novels The Sandman, die een plaats wist te veroveren op de New York Times-bestsellerlijst. En toch is Neil Gaiman geen bekende naam voor veel mensen in het literaire circuit. Waarom?

Neil Gaiman schrijft fantasy. Sterker nog, hij wordt door de media ook wel ‘the rockstar of modern fantasy’ genoemd. Voor veel mensen is dit een onvergeeflijke afknapper, een vriend van mij deed het gehele genre af met de woorden: ‘Ik lees liever een écht boek.’ Dit is een veel voorkomende houding: aan de ene kant is er ‘Echte Literatuur’, en aan de andere kant is er fantasy. Het genre heeft een reputatie als een populaire vorm van escapisme voor verloren zielen die de harde werkelijkheid niet aan kunnen, en daarom liever wegvluchten in een magische fantasiewereld. Waar komt dit idee vandaan? Hoe kan het dat de spookverhalen van Edgar Allan Poe alom vereerd worden, maar het lezen van A Song of Ice and Fire een geheim is dat je maar beter voor je kan houden als je serieus genomen wilt worden als literatuurwetenschapper?

Het probleem lijkt voornamelijk te zijn dat veel mensen over het hoofd zien dat fantasy even divers is als ieder ander literair genre: boeken als Gaimans Neverwhere en Tolkiens The Hobbit hebben weinig gemeen, maar worden voor het gemak samen onder het kopje ‘fantasy’ gepropt. Dergelijke discussies over genredefinities zijn uiteraard in alle literaire uithoeken te vinden, maar bij fantasy overheerst duidelijk het imago van wapperende gewaden en magische zwaarden, en het is dit beeld dat veel lezers af

[p. 60]

schrikt. Daarom wil ik de lezers van Vooys bij deze uitnodigen om Neil Gaimans American Gods op te pakken, als voorbeeld van waar het genre toe in staat is: ik beloof dat er geen draken in zitten.

American Gods valt onder het kopje ‘contemporary fantasy’: het verhaal speelt zich af in een alternatieve versie van onze wereld waarin magische elementen bestaan. Het boek volgt het leven van een man, genaamd Shadow, wiens leven onherroepelijk verandert als hij wordt meegezogen in een ‘roadtrip from hell’ vol louche figuren en bizarre plotwendingen. Na een paar jaar in de gevangenis te hebben gezeten, wordt Shadow ingehuurd als de bodyguard van de mysterieuze Mr Wednesday. Hij komt er echter al snel achter dat zijn werkgever de Noorse god Odin is, die een ondergrondse oorlog aan het voorbereiden is tegen de nieuwe goden van Amerika: de goden van de media, technologie, en het internet. Voordat Shadow het weet raakt hij betrokken in de mythische strijd, en moet ook hij een antwoord vinden op de vraag: is er nog wel plaats voor de oude goden in de moderne Amerikaanse maatschappij?

Neil Gaiman citeert op zijn website de outline van American Gods die hij voor zichzelf had geschreven voordat hij aan het boek begon:

American Gods will be a big book, I hope. A sort of weird, sprawling picaresque epic, which starts out relatively small and gets larger. (...) I see it as a distorting mirror; (...) It's about the soul of America, really. What people brought to America; what found them when they came; and the things that lie sleeping beneath it all.

Dit vat perfect samen wat American Gods is: het is een schets van Amerika, het epische en het alledaagse, dat wat het een vreemd en uniek land maakt. Het is geen wonder dat Gaiman het land zo treffend kan beschrijven: als een geëmigreerde Brit heeft hij het voordeel van het perspectief van een outsider, en weet hij precies zijn vinger te leggen op de ongrijpbare karakteristieke elementen van wat Amerika Amerika maakt. Gaiman schrijft over typisch Amerikaanse fenomenen als roadside attractions, de sociale conventies van small-town life, en, boven alles, de worsteling van de immigranten die hun weg proberen te vinden in een vreemde samenleving.

In zijn boek presenteert Gaiman een kleurrijke kaleidoscoop aan personages, van voodoogeesten tot de Egyptische goden, waardoor American Gods even veelzijdig wordt als Amerika zelf. Het boek is een melting pot van mythische figuren die wanhopig met de tijd mee proberen te gaan en daar niet altijd in slagen. De goden in American Gods hebben hun thuisland achtergelaten voor de veelbelovende nieuwe wereld, en moeten vechten voor hun bestaan in dit continent waarin ze niet zo worden aanbeden als vanouds. De goden die zich niet kunnen aanpassen worden vergeten en raken aan lager wal: Bilquis wordt alleen nog maar aanbeden in haar beroep als prostituee, en Thor pleegt uit wanhoop zelfmoord.

Een van de meest aangrijpende hoofdstukken in het boek is ‘Somewhere in America’ (alleen te vinden in de Author's Preferred Text editie), waarin Gaiman het verhaal vertelt van Salim, een jonge man die zijn plaats probeert te vinden in New York. De onge-

[p. 61]

schreven regels van de Amerikaanse samenleving zijn onbegrijpelijk voor hem: hij is te beleefd, te geduldig, geeft te hoge fooien, en kan geen aansluiting vinden in de chaos van New York. De hoop die Salim voelde bij aankomst slaat al snel om in eenzaamheid.

Na een bijzonder slechte dag raakt Salim in gesprek met een taxichauffeur, die uit hetzelfde land blijkt te komen als hij, en vindt eindelijk de connectie waar hij zo wanhopig naar op zoek is. De taxichauffeur vertelt dat hij een ifrit is (een wezen afkomstig uit de islamitische mythologie), en dat hij zich even slecht thuisvoelt in deze vreemde wereld als Salim. Ze vinden een emotionele band in hun pijn, en de twee brengen samen de nacht door in een hotelkamer. Als Salim de volgende ochtend wakker wordt, ziet hij dat hij een tweede kans heeft gekregen: de ifrit heeft Salims eigendommen meegenomen en zijn eigen spullen achtergelaten, zodat Salim opnieuw kan beginnen, met een nieuwe baan en een nieuwe identiteit.

Dit hoofdstuk is een perfecte illustratie van de haken en ogen van de American dream, en hoe de aanpassing aan een nieuwe cultuur kan leiden tot vervreemding, ongemak, en een diep gevoel van eenzaamheid. Emigreren naar Amerika biedt de mogelijkheid van een beter leven en een nieuw begin, maar het is een gok die niet altijd even goed uitpakt. Het is en blijft een sprong in het diepe, en niet iedereen kan de omslag aan: de Slavische god Czernobog, bijvoorbeeld, hangt vast in zijn herinneringen van ‘de goede oude tijd’ en raakt in de vergetelheid als hij zich nukkig opsluit in zijn huis, ver van de wereld wiens veranderingen hij niet meer kan (en wil) bijhouden.

American Gods laat zien dat fantasy en ‘Echte Literatuur’ elkaar niet uitsluiten; integendeel. Een van de kenmerken van literatuur is immers het effect van vervreemding, ‘het deautomatiserende proces waarbij een lezer een als esthetisch te kenschetsen gevoel van verrassing ervaart, doordat verwachtingspatronen worden doorbroken’. (Brillenburg Wurth & Rigney 2008: 419) Dit is precies wat Gaiman doet in American Gods: zijn boek biedt een deautomatiserende visie op de rol van religie in de moderne wereld, over Amerikaanse immigranten, en over de problemen die de moderne global village met zich meebrengt. Over deze onderwerpen is immers al veel gezegd, maar door het in een fantastische context te gieten kan de lezer uit de overbekende tropen en het veelgebruikte jargon breken en de zaken met nieuwe ogen bekijken.

‘“This isn't about what is,” said Mr. Nancy. “It's about what people think is. It's all imaginary anyway. That's why it's important. People only fight over imaginary things.”’ (462) Een goed fantasyverhaal gaat niet over draken en tovenaars (net zoals een goede sciencefictionroman niet draait om lasers en robots), maar voelt universele thema's aan de tand aan de hand van een fantastische verhaalwereld. Is dit vervreemdingseffect uniek voor dit genre? Nee. Maar men zou kunnen beargumenteren dat, aangezien in fantastische literatuur het verschil met de werkelijkheid groter is dan in realistische romans, de vervreemding krachtiger kan zijn. Fantasy biedt de ultieme mogelijkheid om een grote stap uit je comfort zone te zetten en met nieuwe ogen naar de wereld te kijken.

Uiteindelijk blijft de discussie rondom fantasy problematisch: de categorisering

[p. 62]

van schrijvers lijkt vaak ronduit willekeurig en bij boekhandels en uitgeverijen komt het uiteindelijk neer op marketingtactieken. (Zeg nou zelf, had jij Haruki Murakami opgepakt als hij in de fantasysectie had gestaan?) Dus ga de uitdaging aan: zet alle literaire vooroordelen even aan de kant, en sla een fantasyroman open! De kaften zien er misschien wat angstaanjagend uit (Joost mag weten waarom de uitgevers zich vast blijven klampen aan vaak ronduit lelijke illustraties), maar je krijgt er hele nieuwe werelden voor terug. Leef mee met de avonturen van koning Arthur in The Once and Future King, lach je dood om de apocalyps van Good Omens, en raak verslingerd aan de politieke machtsspelletjes en morele corruptie van George R.R. Martins A Song oflce and Fire. Boeken als American Gods laten immers zien dat fantasy meer erkenning verdient als een volwaardig literair genre dat gelezen verdient te worden. Draken en tovenaars inbegrepen.

Literatuur

Brillenburg Wurth, K. en A. Rigney, Het leven van teksten, Amsterdam 2008.

Gaiman, N., American Gods (Authors Preferred Text Editie), Londen 2004.