Vooys. Jaargang 30

[p. 55]

De kop van Jut
Frank de Glas
Het marxisme in en uit, of toch weer in?

In de rubriek ‘De Kop van Jut’ krijgen letterkundigen de gelegenheid om kritiek te uiten op gevestigde literaire theorieën, werken of auteurs die een vanzelfsprekende plek in de canon lijken te hebben veroverd. Deze keer is de beurt aan Frank de Glas, universitair docent literatuurwetenschap aan de Universiteit Utrecht. Hij bespreekt de uiteenlopende gebruiksvormen die het marxisme sinds zijn opkomst als literaire theorie heeft gekend. Daarnaast beschrijft hij hoe de theorie telkens weer nieuw leven in wordt geblazen met herinterpretaties die los lijken te staan van hoe het marxisme in de wereld buiten de academie wordt gezien.

In de jaren negentig woonde ik een promotie van een kennis bij rond een proefschrift over behandelingsmethoden voor bepaalde vormen van kanker. Het viel me op dat er over de gekozen methode van onderzoek (verschillende groepen patiënten werden gevolgd onder uiteenlopende condities) tijdens de verdediging onder de aanwezige medici zo weinig discussie was. Kennelijk was er in deze club een veel grotere consensus dan onder alfa's over hoe je een bepaald onderzoek moet aanpakken. Het debat ging vooral over de interpretatie van de bevindingen van het onderzoek. Heel anders dus dan in de geesteswetenschappen (en in de literatuurwetenschap). Daar beroepen onderzoekers zich op tal van methoden naast elkaar.

Dit methodenpluralisme in de geesteswetenschappen verklaart misschien waarom in ‘ons’ domein onderzoeksmethoden veel minder vaak voor altijd en eeuwig in de ban gedaan worden. Het is bij alfa's ook niet zo duidelijk in hoeverre er sprake is van ‘vooruitgang’ in de wetenschap. Toegegeven, er worden geen horoscopen van auteurs meer getrokken en weinig academici (in elk geval in Europa) zweren nog op de Bijbel als onfeilbaar kompas bij het bepalen van de waarde van letterkundige werken. Maar verder blijven geesteswetenschappers een bont gezelschap en is de herwaardering van oudere theorieën en stromingen nooit helemaal uit te sluiten.

Een stroming die in de geesteswetenschappen aan een enorm wisselende conjunctuur onderhevig is geweest, is die van het marxisme. Zelf begon ik mijn studie in september 1971, om precies te zijn de studie Nederlandse taal- en letterkunde, aan de (toen nog) Katholieke Universiteit in Nijmegen. De docenten, wat zeg ik, de hele samenleving stond aan het eind van de jaren zestig nog stevig onder invloed van het Koude Oorlogsdenken. Katholieke instellingen (ook al waren die al flink aan het ontzuilen) hadden sowieso een antisocialistische traditie. Maar onder invloed van de stu-

[p. 56]

dentenbeweging en het jongerenprotest werd in het begin van de jaren zeventig het marxisme herontdekt. De revival van Marx als inspiratiebron voor de geesteswetenschappen stond (in elk geval in Nijmegen) sterk onder Duitse invloed. Het was niet zozeer het Oost-Europese ‘reële socialisme’ dat als voorbeeld diende (hoewel bijvoorbeeld de PvdA van die tijd vrij welwillend stond tegenover de DDR). Men greep eerder terug naar de klassieken van het marxisme uit de negentiende eeuw en er verschenen veel heruitgaven van toepassingen van het marxistische denken uit de jaren dertig en vijftig in allerlei verschillende disciplines. Tijdens mijn introductietijd kwamen ouderejaars op de proppen met Arnold Hausers Sozialgeschichte von Kunst und Literatur. Van dit boek uit 1957 was in het midden van de Koude Oorlog door de Nederlandse Wereldbibliotheek een vuistdikke vertaling uitgebracht onder de titel Van grotschildering tot filmbeeld. Hausers op het marxisme geïnspireerde herduiding van de productie en verspreiding van kunst en literatuur werd een bestseller in heel Europa. Het zou een model worden voor vele latere neomarxistische studies.

Marx' sleutelbegrippen als arbeid en kapitaal, productiekrachten en productieverhoudingen, zijn klassenbegrip, zijn ideologiebegrip en zijn materialistische geschied-verklaring zouden op den duur wereldwijd in de geesteswetenschappen invloeden hebben in minstens twee opzichten. Hij bood een arsenaal voor het analyseren van maatschappijbeelden in kunst en literatuur. Tegelijk leverde zijn theorie een gereedschapskist voor de studie van de productie, verspreiding en receptie van kunst en literatuur. De sociale positie van de kunstenaar, de opkomst van de cultuurindustrie, de ideologische beïnvloeding van lezers en kijkers, het werden allemaal kwesties die veelvuldig met behulp van het marxistische begrippenapparaat bestudeerd zouden worden.

De verklarende kracht van allerlei sleutelbegrippen uit het marxisme voor het ontraadselen van allerlei fenomenen in de kapitalistische maatschappij was zo sterk, dat deze stroming in de geesteswetenschappen nog tientallen jaren zou blijven doorwerken. Marx' opvattingen over het begrip ideologie, zijn visie op begrippen als arbeidsdeling en vervreemding, de kijk op de maatschappelijke positie van de kunstenaar, het zijn elementen die tot op de dag van vandaag in het geesteswetenschappelijk debat doorklinken. Dit ondanks het feit dat de opeenvolgende stromingen die op het geesteswetenschappelijke discours hun stempel zouden zetten (structuralisme, feminisme, Cultural Studies, poststructuralisme) er stevige discussies mee aangingen. Ze vielen Marx' denken flink aan of corrigeerden het stevig, maar konden er toch moeilijk omheen.

Dit alles terwijl sinds de jaren zeventig de waardering van het marxistische/ socialistische gedachtegoed buiten de academie nogal een grillige conjunctuur had ondergaan. De teleurstelling over de politieke onvrijheid in Oost-Europa (mede door de Russische inval in Tsjecho-Slowakije in 1968, die veel mensen had ontmoedigd) deed sommigen hun hoop vestigen op het Cubaanse en/of het Chinese experiment. Anderen idealiseerden sommige utopische experimenten uit het verleden, zoals de kortstondige bloei van het anarchisme in Catalonië aan het begin van de Spaanse Burger-

[p. 57]

oorlog (vergelijk George Orwells veel vertaalde Hommage to Catalonia). De jaren zeventig zorgden voor allerlei desillusies. Zo publiceerden Broyelle en Tschirhart in 1977 hun Deuxième retour de Chine (verwijzend naar André Gides kritische Retour de l'URSS uit 1937). Een eerste boek in een lange reeks van publicaties die het prestige van het Chinese communisme flink zouden laten afbladderen. Op het marxisme gebaseerde experimenten in ontwikkelingslanden liepen meestal uit op autoritaire regimes. In Oost-Europa volgde uiteindelijk de totale déconfiture van het ‘reële’ socialisme. Misschien dat in sommige westerse intellectuele kringen vooral de ineenstorting van de ‘modelstaat’ DDR het meeste indruk maakte. Daar bleek de relatieve welvaart gebaseerd op een allesomvattende bespionering van de bevolking door haar eigen burgers, met daarbovenop een huichelachtige politieke leiding en verstikkende inefficiëntie.

De val van de Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie leidde uiteindelijk tot Fukuyama's proclamatie van het ‘einde van de geschiedenis’. Het liberale kapitalistische systeem leek het universele ontwikkelingsmodel geworden.

Wonderlijk genoeg heeft de allerjongste financiële crisis tot een derde revival van het marxisme in krap honderd jaar geleid. De Occupybeweging met onder andere de Sloveense filosoof Slavoj Zizek als woordvoerder grijpt er weer gretig op terug.

Wat opvalt daarbij is de selectieve receptie van het marxisme in de geesteswetenschappen. Marx' gereedschapskist werd en wordt alom ingezet bij het analyseren van allerlei verschijnselen in de vrije markteconomie. Onderbelicht bleef dat het marxisme op een aantal andere punten de plank nogal heeft misgeslagen of weinig te bieden had. Zoals in zijn onderschatting van het aanpassingsvermogen van het kapitalisme of in de frictie tussen het prediken van klassenstrijd en revolutie en de uitgangspunten van de rule of law en de rechten van de individuele burger. De samenlevingsvormen die slaagden in het combineren van een redelijke welvaart, een functionerende rechtsstaat, een acceptabel sociaal vangnet alsook doorlopende technologische innovatie waren allemaal gestoeld op gemengde economieën waar het vrije ondernemerschap door overheidsbijsturing in banen werden geleid. Zelfs de relatief succesvolle geleide economieën kwamen hier niet in de buurt.

Op één punt heeft de marxistische wereldvisie echt een blinde vlek vertoond. Het gaat om de miskenning van de individuele creativiteit en arbeidsethos als drijvende kracht achter menselijke zelfverwezenlijking. In zijn bekende citaat over het 's ochtends jagen, 's middags vissen (zie Marx en Engels 1932: 33) onderstreepte Marx dat het communisme zou afrekenen met de verwerpelijke arbeidsdeling onder het kapitalisme. Maar hij had niet voorzien hoe sterk de drang van het individu is om met eigen handen iets tot stand te brengen, zelfs wanneer dit volstrekt tegen alle economische logica en marktwetten ingaat. Marx voorzag veel, maar niet de zzp'er.

Literatuur

Marx, K. en F. Engels, Die Deutsche Ideologie, Berlijn 1932.