Vooys. Jaargang 30

[p. 66]

Els Stronks
Negotiating Differences: Word, Image and Religion in the Dutch Republic
[Studies in Medieval and Reformation Traditions, Vol. 155]
Leiden en Boston (Brill Publishers) 2011
341 pagina's
99 euro
ISBN 9789004204232

Lieke van Deinsen
‘Beelden die 't gemoed aanprickelen’

Religie, identiteit en tolerantie staan de afgelopen jaren steeds vaker in het middelpunt van de belangstelling. Zo hield Lynn Hunt afgelopen oktober in een bomvol Felix Meritis de vierde Burgerhartlezing, getiteld ‘The Enlightenment and the origins of religious toleration’. De Amerikaanse hoogleraar sprak bevlogen over gravures van de in Amsterdam woonachtige hugenoot Bernard Picart en liet aan de hand van dergelijke religieuze afbeeldingen overtuigend zien hoe al in de eerste decennia van de achttiende eeuw de fundamenten werden gelegd voor een tolerant religieus klimaat.

Ook op eigen bodem wordt gehoor gegeven aan dit nieuwe cultuurwetenschappelijke geluid. In Negotiating Differences: Word, Image and Religion in the Dutch Republic onderzoekt Els Stronks grofweg twee eeuwen (van circa 1600 tot 1795) aan dynamiek tussen uiteenlopende geloofsdoctrines in de Republiek door de veelzijdige confessionele interacties in geïllustreerde religieuze literatuur bloot te leggen. De kersverse Utrechtse hoogleraar weet op deze manier inzicht te krijgen in de buitengewoon complexe verhoudingen tussen verschillende geloofsgemeenschappen die - in de meeste gevallen - in breekbare verdraagzaamheid samenleefden.

Stronks' invalshoek brengt deze religieuze spanning buitengewoon vruchtbaar in kaart: juist de relatie tussen woord en beeld was sinds de zestiende eeuw - culminerend in de Beeldenstorm van 1566 - een heet hangijzer. In Stronks' studie komt een veelvoud van wegen samen en worden tal van sterk vervlochten kwesties ontward, waarbij de auteur voornamelijk kijkt naar de constructie van (confessionele) identiteit, de werkingskracht van de religieuze verbeelding en de verschuivende grenzen van tolerantie. Aan de uiteinden van het continuüm aan opvattingen over de rol van afbeeldingen binnen de geloofsbeleving stond aan de ene kant de absolute verwerping van

[p. 67]

religieuze beelden om hun verderfelijke uitwerking op de mens, die door dergelijke visuele afleidingen van het zuivere geloofspad zou dreigen te dwalen. Ander sgezinden meenden echter dat het gebruik van religieuze afbeeldingen de gelovige juist naar een ‘diepere’ spirituele beleving van zijn overtuiging kon leiden. Uiteraard vonden er binnen deze twee uitersten voortdurend verschuivingen in opvatting plaats, waarbij een speciale rol voor literatuur was weggelegd: het literair bedrijf zou, aldus Stronks, kunnen worden beschouwd als een sociaal framework waarbinnen de religieuze ideologieën van actoren werden gevormd en omgevormd.

In twee inleidende hoofdstukken presenteert Stronks deze historische en theologische ontwikkelingen, waarbij zij overzichtelijk beschrijft hoe men tot op heden heeft gereflecteerd op het religieuze leven in de zeventiende en achttiende eeuw en op de rol van geïllustreerde religieuze literatuur in het bijzonder. De aanname dat literaire interacties tussen verschillende geloofsgroeperingen de wederzijdse maatschappelijke verdraagzaamheid bevorderden, vormt hierbij de uitgangspositie. Met haar focus op geïllustreerde religieuze literatuur boort Stronks daarbij een rijke bron aan. Op een creatieve manier combineert zij een literatuurwetenschappelijke invalshoek met benaderingswijzen afkomstig uit de boekgeschiedenis, cultuurgeschiedenis en recent onderzoek naar visuele cultuur. Hoewel de informatiedichtheid in deze hoofdstukken daardoor hoog is, komen Stronks' sleutelconcepten helder aan bod en voorziet zij haar lezer van de broodnodige achtergrondkennis.

Bovendien wordt al snel het op meerdere fronten vernieuwende karakter van de studie duidelijk: niet alleen presenteert de auteur een corpus dat bestaat uit teksten die nog vrijwel nooit in relatie tot elkaar zijn besproken; ook schenkt Stronks aandacht aan zeer actuele onderzoeksthematiek. Zo vindt de rijzende interdisciplinaire aandacht voor de emoties zijn doorwerking in het zeventiende-eeuwse debat rondom de zintuighiërarchieën en de (vermeende) werkingskracht van geïllustreerde religieuze literatuur. Steeds weer kwam de vraag terug of de door visuele prikkels overweldigde mens het Woord van God nog wel zou kunnen horen. Overigens sluit Stronks hiermee niet alleen aan bij de actuele aandacht voor de affectieve werkingskracht van literatuur, maar schetst zij bovendien een beeld van het concrete functioneren van geïllustreerde religieuze teksten. Op deze manier worden in Negotiating Differences mechanismes rondom identiteitsvorming gekoppeld aan de affectieve werking van tekst en beeld, waarmee een mooi spanningsveld ontstaat

In de vijf hoofdstukken die volgen, behandelt Stronks op chronologische wijze de visuele ontwikkelingen in de religieuze literatuur van verschillende geloofsovertuigingen. Ze slaagt er daarbij in een prettige combinatie te bieden van zowel heldere beschrijvingen van de grote historische lijnen enerzijds, als meer gedetailleerde diepteboringen anderzijds. Een voorbeeld hiervan is haar analyse van de controverse die ontstond naar aanleiding van enkele meer theologische werken die Vondel na zijn bekering tot het katholicisme schreef. Niet zozeer de aanwezigheid van afbeeldingen in Vondels werk werd ter discussie gesteld, als wel de functie die de auteur daaraan toekende. Het stond katholieken over het algemeen vrij om afbeeldingen te gebruiken

[p. 68]

zolang deze maar als ‘extraatjes’ waren bedoeld. Wanneer de gravures echter een confessioneel doel hadden, lagen de kaarten heel anders en een groep protestantse dichters nam het Vondel dan ook bijzonder kwalijk dat hij deze afbeeldingen als visuele tekenen van Gods aanwezigheid op aarde beschouwde. De meningsverschillen vonden hun doorwerking in het pamflet De poëten vegtschool, waarin de katholieke gedichten van Vondel werden opgenomen met parodieën op deze gedichten - evenals parodieën op deze parodieën. Ook de meest gevierde auteurs van de zeventiende eeuw ontsnappen zo niet aan de aandacht en worden grondig ingekaderd en ingezet in het bredere betoog van het boek.

Stronks legt haar corpus echter niet aan te strakke banden: zo schaart ze onder de parapluterm ‘religieuze literatuur’ zowel teksten die direct gerelateerd zijn aan de Bijbel, alsook andersoortige devotionele literatuur. Hoewel deze keuze uitstekend past binnen de lijn van haar betoog, rijst de vraag of al haar bronnen wel als soortgelijke literatuur geduid moeten worden. Sommige teksten zouden, zeker naar huidige maatstaven, duidelijk buiten de literaire boot vallen en onder de godsdienst en theologiesectie van de betere boekhandel vallen; voor andere werken geldt dat zij ook nu nog als literaire juweeltjes worden gezien. Stronks bewijst evenwel dat deze brede definitie van religieuze literatuur niet als nadeel hoeft te werken: door een dergelijke verscheidenheid aan teksten die in uiteenlopende periodes zijn geproduceerd met een open blik te beschouwen, ontstaat er een divers en soms zelfs verrassend corpus. Zo wordt er bij de bespreking van de achttiende eeuw uitgebreid stilgestaan bij enkele protestantse embleemboeken voor kinderen, en op deze manier wordt Hieronymus van Alphens Proeve van kleine gedigten voor kinderen losgezongen van zijn canonieke status en beschouwd binnen een eeuwenlange traditie.

Prijzenswaardig is dat niet alleen de succesverhalen in de spotlights worden gezet, maar eveneens de minstens zo interessante keerzijde van de medaille: Negotiating Differences schetst niet simpelweg een opwaartse lijn van strategische innovatie en confessionele tolerantie, maar geeft ook juist worstelende en jammerlijk falende boekproducenten en -handelaars het woord. Al in de eerste pagina's komt bijvoorbeeld een initiatief van de gereformeerde minister Willem Teellinck aan bod: hij stelt voor een boek te publiceren dat de zeevaarders van de VOC op hun reizen zouden kunnen meenemen om overzeese heidenen te bekeren. Dit werk, de Ecce Homo, is inderdaad verschenen maar werd onverhoopt niet massaal aangekocht en ingescheept door de VOC. Toch is het verhaal van Teellinck niet op een totale mislukking uitgelopen: op eigen bodem bleek Ecce Homo enkele jaren na het overlijden van de auteur van grote invloed op de beginselformering van de zogenaamde ‘Nadere Reformatie’.

Ondanks de vele strubbelingen en theologische gevoeligheden waarmee het uitdragen van uiteenlopende religieuze doctrines gepaard ging, laat Stronks met een divers palet aan casussen genuanceerd zien hoe devotionele literatuur tot confessionele kruisbestuiving kon leiden. Met haar studie toont Stronks dan ook overtuigend aan dat de visualisatie van het geloof een belangrijke rol speelde bij het creëren van zowel individuele als collectieve identiteiten. Stronks biedt haar lezer een complex verhaal

[p. 69]

over tegenstellingen en interacties, discrepanties en wisselwerkingen binnen een wijd scala aan katholieke en protestante denominaties in een tijd die werd gekenmerkt door grote politieke en sociale veranderingen. Hiermee voegt zij nieuwe inzichten toe aan het bredere debat over religieuze tolerantie in de vroegmoderne Republiek. Negotiating Dfferences is daarmee een uitstekend startpunt voor vervolgonderzoek. Zoals Stronks zelf aangeeft in haar slotwoord, is de weg die zij heeft geprobeerd te banen vooral te vergelijken met een smal en overwoekerd pad in de wildernis; om van dat weggetje een academische snelweg te maken zijn de vereende krachten uit (kunsthistorische en theologische hoek zeer gewenst. Vanuit het (hoofdzakelijk) letterkundige perspectief dat Stronks hanteert, vormt haar studie desalniettemin een uitdagend geheel dat uitstekend op zichzelf staat.