Vooys. Jaargang 30

[p. 44]

Column
Ad Leerintveld
Van blijvende waarde
Van oude werken en de prijzen die voorbijgaan

Vanwege ons dertigjarig jubileum is de column deze gehele jaargang gereserveerd voor terugblikken op de ontwikkelingen van verscheidene cultuurgerelateerde vakgebieden in de afgelopen decennia. Ad Leerintveld is conservator in de Koninklijke Bibliotheek en heeft dikwijls de vraag voorgeschoteld gekregen of hij - als was het een aflevering van Tussen kunst en kitsch - de waarde van een handschrift of boek kan vaststellen. Antwoord geven op die vraag valt buiten zijnfunctieomschrijving, maar in deze column bespreekt hij wel de achterliggende vraag naar de verhouding tussen de culturele en de geldelijke waarde van een boek.

Als conservator in de Koninklijke Bibliotheek krijg ik af en toe bezoek van mensen die mij handschriften of oude boeken laten zien. Zo herinner ik mij dat een mevrouw een zestiende-eeuws bijbeltje uit een plastic tasje tevoorschijn haalde, en niet zo lang geleden kwamen mensen aan met brieven van hun achttiende-eeuwse voorouders. Men wil weten of deze stukken waarde hebben. Mijn antwoord is steeds dat wij conservatoren geen beëdigde taxateurs zijn en geen geldswaarde bepalen. Eigenaren die willen weten hoeveel hun bezit in de handel zou kunnen opbrengen, verwijs ik door naar taxateurs, antiquaren of veilinghouders.

Mijn bezoekers gaat het vaak niet alleen om de geldswaarde - de prijs - maar ook om de culturele, wetenschappelijke of esthetische waarde. Een enkele keer is men zo blij met het antwoord dat een boek of handschrift cultureel waardevol is, dat men het ter plekke aan de Koninklijke Bibliotheek ten geschenke geeft. Dit gebeurde bijvoorbeeld met het zestiende-eeuwse bijbeltje. Uiteraard wijs ik in dergelijke gevallen ook op de geldswaarde en de fiscale voordelen die aan een gift zijn verbonden. Bij cultureel waardevolle objecten speelt de geldswaarde dus eveneens een rol. Hoe verhoudt zich deze geldswaarde tot die culturele waarde? Wat is de prijs van de waarde?

De prijs

Als bijzondere stukken voor een tentoonstelling de bibliotheek verlaten, zijn ze natuurlijk verzekerd. Maar voor hoeveel verzeker je een uniek middeleeuws handschrift als de Beatrijs, het zogenaamde Trivulziogetijdenboek of het Gruuthusehandschrift?

Het antwoord van een beëdigd taxateur op de vraag naar de verzekerde waarde

[p. 45]

van een object lijkt eenvoudig en eenduidig, maar een taxatie zegt niet alles. Vaak speelt de reden waarom een taxatie wordt gedaan een rol. Wordt er getaxeerd bij een executie van een testament om de successierechten vast te stellen? Gaat het om een schenking waarbij de schenker belastingvoordeel hoopt te krijgen? Of betreft het een taxatie om een verkoopprijs vast te stellen? Factoren die voor een taxateur van belang zijn, zijn begrippen als ‘handelswaarde’, ‘vervangingswaarde’ of de kostbaarheid van de gebruikte materialen, de aangewende techniek en het vakmanschap en de roem van de maker.

Zou de prijs waarvoor de bibliotheek een stuk ooit heeft aangekocht ook als verzekerde waarde gehanteerd kunnen worden? Laten we eens naar de aankoopprijzen kijken. Het handschrift van de Beatrijs is sinds 1809 in de Koninklijke Bibliotheek. Het maakte deel uit van de collectie handschriften en oude drukken van de landsadvocaat Jacob Visser, die op last van koning Lodewijk Napoleon voor twaalfduizend gulden van de erfgenamen werd gekocht. Volgens de omrekentabel van het IISG heeft dat bedrag nu een ‘koopkracht’ van ruim tachtigduizend euro. Voor dit geld ontving de KB toen niet alleen de Beatrijs maar nog tweehonderdveertig handschriften en negenhonderd oude drukken méér, waaronder topstukken als het Visboeck van Adriaen Coenenszoon van Schilperoort.

Het Trivulziogetijdenboek is in 2001 aan de KB geschonken door een particulier die anoniem wenst te blijven. De schenking werd in 2002 bekend gemaakt. NRC Handelsblad kopte op de voorpagina van 5 maart: ‘Boek van 6 miljoen geschonken’. Redacteur Roelof van Gelder stelde in zijn artikel dat het om een gift ging die ‘in cultuurhistorisch, wetenschappelijk en financieel opzicht zijn gelijke niet kent’.

Hetzelfde gebeurde in 2007 bij de aankoop van het Gruuthusehandschrift. Wéér was het voorpaginanieuws en ook bij deze acquisitie ging de aandacht van de pers uit naar de hoogte van het bedrag dat dit beroemde manuscript gekost zou hebben. Omdat de KB met de verkopende familie Van Caloen had afgesproken over het aankoopbedrag geen mededelingen te doen, verschenen er zeer uiteenlopende schattingen in de pers. Deze weken alle sterk af van de taxatie die een zeer gerenommeerd buitenlands veilinghuis op verzoek van de familie had uitgevoerd, en dus ook van de werkelijk betaalde prijs die mede op basis van deze taxatie was overeengekomen.

Uit deze drie voorbeelden blijkt al dat aankoopprijzen geen goede basis vormen om de waarde van een stuk in geld uit te drukken. Ze zijn soms van te lang geleden, zoals bij de Beatrijs, of gebaseerd op taxaties die om uiteenlopende redenen kunnen zijn verricht. Zijn er andere manieren om de waarde te bepalen?

Waarde en waardestelling

In de bibliotheekwereld wordt in het kader van zogenaamde collectiebehoudsplannen aan waardebepaling of waardestelling gedaan. Bibliotheken beschikken in de regel over zeer uiteenlopende collecties. Men vindt er handschriften, oude gedrukte werken, kranten, tijdschriften, wetenschappelijke boeken, romans, kinderboeken

[p. 46]

en nog veel meer; ook digitale collecties. Om al deze verschillende collecties met de juiste zorg te omringen en met gepaste maatregelen te beschermen, wordt een behoudsplan opgesteld waarin ook de prioriteit van de maatregelen is aangegeven. Deze prioriteit berust op de waarde van een specifieke deelcollectie.. Volgens een in de hele erfgoedsector toegepast model wordt deze waarde bepaald. Men hanteert primaire criteria (informatieve waarde, esthetische waarde, historische waarde en maatschappelijke waarde) en secundaire (gebruik, compleetheid, conditie, herkomst). Secundaire criteria kunnen de primaire versterken of verzwakken. De primaire criteria vullen elkaar aan.

Bibliotheekmedewerkers kennen aan deelcollecties per waarde punten toe. Daarbij wordt stevig gediscussieerd, juist over het gewicht van de verschillende criteria. En het is dan verhelderend om te merken dat een uniek handgeschreven middeleeuws getijdenboek lager scoort op informatieve waarde dan een digitale en volledig doorzoekbare kopie van een achttiende-eeuwse krant. De fysieke kranten scoren wel weer lager op esthetische waarde. Moderne wetenschappelijke boeken krijgen minder punten op de historische schaal, maar op de informatieve schaal meer dan de bronnen waarop ze steunen. Dit geldt zeker als ze digitaal beschikbaar zijn.

Deze waardebepaling gaat per deelcollectie en geldt in principe voor elk stuk dat erin is opgenomen. Met deze criteria kijken we nu naar de Beatrijs, het Trivulziogetijdenboek en het Gruuthusehandschrift.

Na de ‘ontdekking’ van de Beatrijs door Hoffmann von Fallersleben in 1821, de eerste uitgave door Jonckbloet in 1844, maar vooral dankzij de bewerking door de dichter P.C. Boutens uit 1908, is de legende een hoogtepunt geworden in de Nederlandse letterkunde. Generaties middelbare scholieren hebben geleerd: ‘Van dichten comt mi cleine bate’. De tekst is overal te vinden. Op de informatieve schaal scoort het originele handschrift dus niet hoog. Het is wel het enige handschrift met deze tekst in het Middelnederlands, de historische waarde is dus heel hoog. Esthetisch springt het handschrift er niet meteen uit. Het is welverzorgd en kent een mooie historiserende initiaal, maar topkunst is het niet.

Dat is heel anders voor het Trivulziogetijdenboek, ooit eigendom van de prinsen van Trivulzio uit Milaan en daarom zo genoemd. Dit handschrift is verlucht met miniaturen van ongeveer acht bij vijf centimeter door de drie beroemdste meesters uit de vijftiende eeuw: Lieven van Lathem uit Antwerpen, Simon Marmion uit Valenciennes en de Meester van Maria van Bourgondië. De miniatuur door Lieven van Lathem op folio 59v van het boek blijkt een aemulatio van het beroemde Lam Gods van Jan van Eijck in Gent. Mensen die dit kunstwerk op de tentoonstelling ‘Machtige & Mooie Middeleeuwen’ in de KB zagen, konden hun ogen niet geloven. Met penseeltjes van één of twee haren moet de meester in deze miniatuur de kleinste details geschilderd hebben. Zonder twijfel scoort dit juweel een tien op esthetische waarde. Op de schaal van de informatieve waarde komt het veel lager uit. De in dit handschrift opgenomen getijden zijn standaard in het repertoire.

[p. 47]

Frits van Oostrom noemde het Gruuthusehandschrift ooit een lelijk eendje. Esthetisch is er niet veel aan te beleven. Historisch wel! Gerrit Komrij schrijft in zijn bundel essays In liefde bloeyende uit 1998 over het Egidiuslied in het Gruuthusehandschrift:

Eeuwen zijn er voorbij, niet alleen Egidius is dood, ook van de wereld waarin Egidius stierf is nauwelijks iets over en van de bouwstenen die er nog resten vatten we maar moeilijk de samenhang: toch komt daar door een kier in de tijd die treurige stem naar ons toe, die lamentatie - de stem van iemand wiens vriend is gestorven, dat ook, maar vooral van iemand die weent dat hij nog voort moet leven. (1998: 12-13)

Het Gruuthusehandschrift is de enige bron van dit lied en daarmee een van de weinige bouwstenen van de wereld van Egidius. Voor velen is het Egidiuslied van bijzondere waarde. Bij de presentatie na de aankoop vormde zich voor de vitrine een lange rij van bedevaartgangers. De historische waarde van het Gruuthusehandschrift is heel hoog. De informatieve waarde ook. De unieke muzieknotatie in streepjes boven de liederen noopt tot interpretatie en reconstructie, zoals zal blijken uit de binnenkort te verschijnen editie van het handschrift door Herman Brinkman en wijlen Ike de Loos. Als in 2013 in Brugge een grote tentoonstelling rond dit handschrift zal worden ingericht, zullen duizenden mensen overtuigd worden van de waarde van dit handschrift.

Om historische, esthetische en informatieve redenen zijn de genoemde middeleeuwse handschriften van hoge waarde, zoveel is duidelijk. De vraag of deze waarde ook in geld is uit te drukken is evenwel nog steeds niet beantwoord.

De prijs en de waarde

Bibliotheken doen er alles aan het publiek met hun waardevolle schatten kennis te laten maken via digitalisering en webexposities (zie: www.kb.nl), maar ook door de objecten beschikbaar te stellen voor exposities. Werken die tentoongesteld worden zijn verzekerd, vaak tegen een hoge verzekerde waarde.

In de kunstwereld zijn miljoenenbedragen voor uitzonderlijke objecten heel gewoon. Unieke stukken als Trivulzio vallen terecht in deze categorie. De genoemde hoge geldswaarden vormen een duidelijke indicatie voor de hoge culturele waarde. In zekere zin wijzen hoge prijzen voor aankoop (en verzekering) op de emancipatie van boek en handschrift. Ook de Beatrijs wordt nu voor meer dan het aankoopbedrag van destijds verzekerd.

Toch blijft er een verschil tussen geldswaarde en de culturele waarde (ik benoem met deze term de informatieve, esthetische, historische of maatschappelijke waarde samen). Door digitalisering, wetenschappelijk onderzoek en exposities wordt de culturele waarde van elk afzonderlijk stuk verhoogd. Dat wil zeggen dat het bestudeerde, uitgegeven, tentoongestelde of gedigitaliseerde werk een grotere betekenis krijgt doordat het in een context wordt geplaatst die cultureel belangrijk wordt ge-

[p. 48]

acht. Deze culturele waarde is niet te schatten en is ook niet in geld uit te drukken.

Aankoopprijzen, taxaties en vastgestelde verzekeringswaarden zijn slechts relatieve indicaties in het (handels-)verkeer. De prijs wordt één keer vastgesteld, betaald, en gaat voorbij, maar de waarde blijft en kan alleen maar toenemen.

Literatuur

Gelder, R. van, ‘Boek van 6 miljoen geschonken’. In: NRC Handelsblad, 05-03-2002.

Komrij, G., In liefde bloeyende, Amsterdam 1998.