Vooys. Jaargang 30

[p. 94]

Marjolein Hogenbirk (met medewerking van W.P. Gerritsen)
Walewein ende Keye. Een dertiende-eeuwse Arturroman, overgeleverd in de Lancelotcompilatie
Hilversum (Uitgeverij Verloren) 2011
Gebonden uitgave
230 pagina's
30 euro
ISBN 9789087041830

Jacqueline Wessel
Der aventuren vader

Beschreef Frits van Oostrom in zijn Stemmen op schrift de Haagse Lancelotcompilatie (KB 129 A 10) nog als ‘een reuzenboek’ (2006: 314), de in de compilatie ingevoegde Middelnederlandse roman Walewein ende Keye kwam er bekaaider vanaf. Deze tekst moest het stellen met de kwalificatie ‘tekst die niet excelleert in subtiliteit (...) [m]aar het idee was aardig genoeg’. (2006: 280) Dat Marjolein Hogenbirk dit beeld wil veranderen, moge duidelijk zijn. In haar dissertatie Avontuur en Anti-Avontuur. Een onderzoek naar Walewein ende Keye, een Arturroman uit de Lancelotcompilatie (2004), in talrijke artikelen, in een digitale teksteditie en nu in een gedrukte editie in de prestigieuze KNAW-reeks Middelnederlandse Lancelotromans brengt zij sinds 1994 regelmatig diverse aspecten van dit unieke verhaal over de hoofse Walewein en de jaloerse Keye onder onze aandacht.

Walewein ende Keye (rond 1320) is een origineel Middelnederlandse Arturtekst die alleen als onderdeel van de hierboven al aangehaalde Lancelotcompilatie is overgeleverd. De Lancelotcompilatie is een van de belangrijkste verzamelhandschriften van Arturteksten en er wordt inmiddels al bijna veertig jaar in projectvorm gewerkt aan de editie van dit ‘reuzenboek’, dat bestaat uit de drie kerndelen Lanceloet, Queeste vanden Grale en Arturs Doet en zeven ingevoegde romans waarvan Walewein ende Keye er één is. Dit project resulteerde in 1981 in de reeks Middelnederlandse Lancelotromans. In deze reeks zijn, inclusief het voorliggende deel, inmiddels negen delen uitgekomen, veelal dissertaties vergezeld van een kritische editie van een gedeelte van de compilatietekst.

Lijkt bovenstaand editieproject een werk van de lange adem, wat te denken van de voorgeschiedenis van deze editie? Al in 1961 begon W.P. Gerritsen met een werkgroepje Utrechtse neerlandici aan de voorbereidingen en zette zo de eerste stappen in

[p. 95]

de richting van een zelfstandige kritische editie van Walewein ende Keye. Hoewel er door de werkgroep lange tijd hard aan het project werd gewerkt, werd de editie nooit afgerond. Tijdens haar promotieonderzoek naar de Walewein ende Keye stuitte Marjolein Hogenbirk op het materiaal van de werkgroep en vatte zij het plan op om, samen met haar promotor, de kritische editie op te pakken en tot een goed einde te brengen. Na de voltooiing van haar Walewein ende Keye-monografie in 2004 kon zij in 2006 binnen het project Editiemachine (een project van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis) met de kritische teksteditie aan de slag. Sindsdien is het project in een stroomversnelling geraakt: zo verscheen op 30 november 2009 bij het Huygens Instituut de eerste digitale uitgave van Walewein ende Keye, eveneens bezorgd door Marjolein Hogenbirk in samenwerking met W.P. Gerritsen.¹ Nu ziet dan de gedrukte editie het licht.

Walewein ende Keye is een bijzondere Arturroman. Niet alleen omdat het hier om een origineel Middelnederlandse Arturtekst gaat (dus niet uit bijvoorbeeld het Oudfrans vertaald) of omdat dit de enige overgeleverde versie van het verhaal is, ook de inhoud maakt Walewein ende Keye tot een bijzonder verhaal. Het verhaal is namelijk geschreven om de reputatie van Walewein als der aventuren vader te onderstrepen. Wat is het geval? Koning Artur heeft zijn neef Walewein een fraaie nieuwe positie aan het hof aangeboden. Dit is tegen het zere been van hofmaarschalk Keye. Jaloers beraamt hij een plan. Samen met twintig ‘getuigen’ probeert hij de reputatie van Walewein onderuit te halen door Walewein van grootspraak te beschuldigen: Walewein zou zich erop hebben doen voorstaan dat hij in zijn eentje meer avonturen tot een goed einde zou kunnen brengen dan alle andere ridders van Arturs hof bij elkaar. Uiteraard ontkent Walewein de aantijgingen en hij gaat op avontuur om te bewijzen wat hij waard is. Hij verricht de ene heldendaad na de andere en van al deze heldendaden stuurt hij de tienduizenden getuigen naar het hof. Zo bewijst Walewein dat zijn reputatie van der aventuren vader verdiend is. De avonturen van Keye en kompanen, net als Walewein op avontuur gegaan, staan in schril contrast met de heldendaden van Walewein. Keye ontvangt na ommekomst van een jaar vol wangedrag, misavontuur en gevangenschap bij terugkeer aan het hof een stevige afstraffing en moet het hof ontvluchten. Artur, die het gedoe met zijn hofmaarschalk inmiddels meer dan beu is, vloekt onkarakteristiek: ‘Hi heeft menege quaetheid gedaen, Laettene ten duvelvolen gaen!’ (219)

Zoals gebruikelijk binnen de reeks Middelnederlandse Lancelotromans, bestaat de editie van Walewein ende Keye uit twee delen. Nu deze editie, anders dan eerdere delen in deze reeks, niet de neerslag vormt van een promotieonderzoek, maar voortvloeit uit een tijdens dat onderzoek opgelopen Waleweinvirus, wordt de editie dit keer ingeleid door een kortere studie. Overzichtelijk ingericht en prettig verwoord komen kwesties aan de orde zoals handschriftelijke context, structuur en karakterisering van de personages, thematiek, positie van de tekst binnen de Franse en de Middelnederlandse

1 www.waleweinendekeye.huygens.knaw.nl/path.

[p. 96]

tradities en het proces van inpassing van de tekst binnen de Lancelotcompilatie, waarbij de lezer telkens weer bewust gemaakt wordt van de punten waarop de Walewein ende Keye van de Arturtraditie afwijkt. De lezer die niet in de complexe materie van dit onderzoeksveld is ingevoerd, krijgt zo snel een beeld van de geschiedenis van Walewein ende Keye en van de belangrijkste onderzoeksvragen rond deze tekst. De bibliografie biedt desgewenst vele aanknopingspunten voor verdere verdieping. Een uitgebreide samenvatting van het verhaal biedt de onervaren lezer van Middelnederlandse teksten houvast op zijn of haar avontuurlijke tocht door de toch altijd wat ontoegankelijke Middelnederlandse tekst.

Het tweede deel van het boek wordt gevormd door de kritische teksteditie. Het belang van de editie is evident. Zoals gezegd hebben we hier te maken met een origineel Middelnederlandse tekst die een binnen de Arturtraditie bijzondere thematiek behandelt en die maar in één versie is overgeleverd. Bovendien wordt deze tot nu toe vrij onbekend gebleven ingevoegde roman nu voor het eerst als een zelfstandige tekst en voorzien van een gedegen annotatieapparaat uitgegeven en zo voor nader onderzoek toegankelijk gemaakt. Het hoge niveau van de editiereeks maakt deze editie een waardevolle aanwinst voor het onderzoeksveld.

Conform de in de reeks gehanteerde editieprincipes, gaat de kritische tekst vergezeld van een paleografisch/genetisch commentaar (dat wil zeggen: aantekeningen die de lezer helpen zich een beeld te vormen van de tekst van het handschrift en de wijze waarop de tekst is overgeleverd), uitvoerige woordverklaringen en een literair-historische toelichting. Nu in deze tekst de corrector van de compilatie niet heeft ingegrepen en nu er geen sprake is van een brontekst of een andere versie van Walewein ende Keye die vergelijkende aantekeningen noodzakelijk maakt, kan het annotatieapparaat in vergelijking met eerdere delen uit de reeks beperkt blijven.

Een ander opvallend verschil met eerdere delen in de reeks is dat er voor gekozen is in het P/G-apparaat niet de tot nu toe gebruikelijke tekens te gebruiken om bijvoorbeeld correcties, uitkrabbingen, tussen puntjes gezette letters of woorden, doorhalingen of hoger of juist lager dan de overige tekst geschreven woorden aan te duiden. Ditmaal wordt de handschriftelijke situatie beschreven, waarmee het P/G-apparaat voor de niet met de paleografische symbolen bekende lezer een stuk toegankelijker is geworden.

Overigens worden in deze reeks de annotatiecategorieën in drie duidelijk van elkaar gescheiden stroken onder de leestekst weergegeven. Zo kan elke lezer zich desgewenst beperken tot die informatie die voor hem of haar van belang is. De lezer die alleen geïnteresseerd is in het verhaal zal zich beperken tot de leestekst en het blok woordverklaringen. De lezer die meer wil weten over de paleografische en genetische situatie van de tekst wendt zich tot het P/G-blok. De literair-historicus vindt in blok T vast veel van zijn of haar gading.

Valt er dan niets af te doen aan deze editie? Natuurlijk wel. Immers, geen editie is perfect. Zo ontbreekt in de inhoudsopgave de paragraafnummering onder hoofdstuk 1 en onder het kopje ‘Inrichting van de editie’ en staan er af en toe typefoutjes in het

[p. 97]

notenapparaat. Eén hele amusante wil ik de lezer niet onthouden. Wanneer een wat oudere burchtheer zijn ochtendwandelingetje buiten de muren van het kasteel maakt, hoort hij een knaap luid roepen: ‘Hulpe, wacharme, live here! Wat wondere es nu hier gesciet!’ (vers 544-545) De roepende jongeman wordt niet geïntroduceerd en ook later wordt niet uitgelegd wie hij is of waar hij vandaan komt. Als we blok T mogen geloven is het in elk geval wel een zeer charmante knaap: ‘Vermoedelijk is de beschrijving van het personage door bekoring verdwenen’ (91, onder T 544). Hier dient uiteraard, heel prozaïsch, ‘bekorting’ gelezen te worden.

Het moge duidelijk zijn, deze kritische editie is een belangrijke aanwinst voor de Medioneerlandistiek. Niet alleen omdat na vijftig jaar de eerste zelfstandige uitgave van Walewein ende Keye een feit is. Door de beproefde formule studie-leestekst-gescheiden annotatieapparaten kan dit boek de nieuwsgierige student historische letterkunde een eerste kennismaking bieden met tekst en onderzoeksveld, terwijl het de ervaren onderzoeker middels de paleografisch/genetische en de literair-historische aantekeningen een waardevol onderzoeksinstrument in handen geeft dat mooie aanknopingspunten biedt voor verder onderzoek.