Vooys. Jaargang 29

[p. 70]

Jürgen Pieters
Historische letterkunde vandaag en morgen
Amsterdam (Amsterdam University Press) 2011
256 pagina's
29,50 euro
ISBN 9789089642967

Frans-Willem Korsten
Nieuwe gezichtspunten! Bekende praktijken?

In juni 2011 hield Kevin Sharpe, een van de meest interdisciplinaire wetenschappers op het gebied van de zeventiende eeuw, een lezing in Leiden die aanving met de woorden: ‘There is no event in history that comes to us without some form of representation.’ Volgens hem was daarom niet minder, maar meer New Historicism nodig. Hij wist heel wel dat een van de grote voortrekkers van New Historicism, Stephen Greenblatt, inmiddels nauwelijks nog een beoefenaar van die benadering kon worden genoemd. Hij wist ook dat New Historicism was bekritiseerd en passé leek. Maar in Sharpes lezing was die kritiek oppervlakkig en de ontwikkeling van Greenblatt niet alleen ‘for the better’.

Als om Sharpes oproep tot méér New Historicism te beantwoorden, publiceerde rond diezelfde tijd Jürgen Pieters zijn Historische letterkunde vandaag en morgen. Het werk belichaamt de eerste zorgvuldige behandeling en verdediging van New Historicism in het Nederlandse taalgebied. Het boek verdient een spil te worden in het universitaire bachelor- en masteronderwijs. Iedereen die zich wil ontplooien op het geesteswetenschappelijk gebied van de zestiende en zeventiende eeuw moet het hebben gelezen.

Het boek bestaat uit drie delen. Deel 1 bestaat uit hoofdstukken (eerder verschenen als artikelen tussen 2003 en 2009) die behandelen waarom New Historicism in de Lage Landen zo'n geringe respons en soms ook geringschattende reactie kende. Ordenend is Pieters' discussie met Marijke Spies in Spiegel der Letteren. In het geheel nieuwe, vierde hoofdstuk is de slotvraag in die discussie: kunnen we nog werken met een vorm van onderzoek die door Catherine Belsey is gekwalificeerd als ‘expressief realisme’? (83) Die vorm heeft de afgelopen twee eeuwen gedomineerd en Pieters acht hem kenmer-

[p. 71]

kend voor het Nederlandse veld via grootheden als W.A.P. Smit en Marijke Spies (pars pro toto voor dat veld). Expressief realisme kenmerkt zich door de aanname dat historische auteurs iets bedoelen met hun werk, dat feitelijk iets uitdrukt over de tijd waarin het werd gemaakt. De taak van de wetenschapper is dan om die historische context te reconstrueren zodat de tekst in zijn bedoeling en expressie weer letterlijk en figuurlijk ‘duidelijk’ wordt. De historische tekst wordt zo, anders gezegd, een venster op de historische werkelijkheid. Zo'n venster is onmogelijk in de benadering van New Historicism of Cultural Materialism. De tekst is daarin niet een venster, maar een materieel strijdveld. Pieters ziet de grond voor die benadering in de Amerikaanse ‘contestatie-cultuur’ (88) en het Europese poststructuralisme uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. De historische tekst is in deze benaderingen ‘aan het werk’. In en door de tekst manifesteren zich meerdere en soms radicaal verschillende culturen, krachten en ideologieën.

Dit deel biedt een onmisbaar inzicht in de internationale discussie en een overzicht van het nationale veld. In dat kader had Pieters in hoofdstuk 4 wellicht iets meer kunnen terugblikken op wat er sinds 2003 gebeurde in het werk van de besproken onderzoekers. In hoofdstuk 3 bespreekt Pieters bijvoorbeeld hoe het werk van Lia van Gemert, Arie Gelderblom en Frans-Willem Korsten raakvlakken heeft met New Historicism. Maar van Lia van Gemert wordt eigenlijk alleen haar oratie in Nijmegen behandeld (Norse negers: Oudere letterkunde in 1996), van Arie Gelderblom alleen zijn bundeling artikelen waarop hij promoveerde: Mannen en maagden in Hollands tuin. Voor zowel Van Gemert als Gelderblom geldt dat hun werk daarna New Historicism niet als leidraad had. Bij Korsten blijft het distinctieve verschil buiten beeld tussen diens Vondel belicht en de Engelse herbewerking daarvan, Sovereignty as inviolability. De Engelse versie was niet simpelweg een ‘editie’ in een andere taal, zoals Pieters aangeeft, maar werd grondig herschreven omdat het zich moest verhouden tot een publiek dat theoretisch anders was, en is geïnformeerd. Dit verschil had Pieters' these kunnen illustreren dat New Historicism nooit echt is geland in de Lage Landen.

Ondertussen is de vraag hoe de theorie die door Pieters zo excellent wordt overzien, kan leiden tot een andere praktijk. Die vraag is in deel 1 nadrukkelijk gesteld met als antwoord: ‘Ik kan hier geen uitgewerkt voorbeeld geven: dat zou om een ander boek vragen.’ (55) Pieters doet alsnog een schetsmatige voorzet aan de hand van zijn project over Huygens' Ooghentroost. Het twistpunt blijkt dan uiteindelijk vooral te zijn dat wetenschappers interpretaties niet meer kunnen afdekken met een beroep op de auteur. Ik ben het daarmee eens. Maar datgene wat de interpretatie van dit overbekende gedicht via het New Historicism meer zou kunnen doen opleveren, blijft te vaag. In termen van een ‘cultural poetics’ zou Pieters' behandeling van Ooghentroost distinctief anders moeten zijn dan wat mogelijk was onder het paradigma van Old Historicism. En ánders is zijn behandeling; maar is ze distinctief anders?

In deel 2, ‘Het spreken van de doden’, staat de relatie tussen heden en verleden centraal. Pieters benoemt de bestudering daarvan als ‘traditiewetenschap’. (14) Hij ont-

[p. 72]

wikkelt zijn gedachten aan de hand van de belangrijkste werken van Stephen Greenblatt (Renaissance Self-fashioning from More to Shakespeare), van Catherine Belsey (Shakespeare and the Loss of Eden) en Jerome McGann (The Beauty of Inflection). Al even belangrijk is echter Frank Ankersmits De sublieme historische ervaring. Voor Pieters is er niet een punt in het verleden van waaruit de verklaring kan worden gevonden hoe ‘het’ zo is gekomen. Heden en verleden zijn in dialoog en die dialoog wordt gevoed vanuit het belang van het heden. Petrarca aanhalend, stelt Pieters dat we via de omweg van het verleden iets leren over onze eigen tijd. Het is dit ‘iets’ dat me vanwege zijn ongedefinieerdheid zorgen baart. Pieters specificeert nader:

In een tijd waarin de kennis van het verleden steeds manifester wordt gemarginaliseerd, vanuit de in andere maatschappelijke domeinen sterk gepromote idee dat slechts het hier en nu telt, proberen zij duidelijk te maken dat het verleden voor dat hier en nu wel degelijk van belang kan zijn. (137)

Dat belang zit hem dan in een door het verschil tussen heden en verleden geproduceerde vervreemding. Die ontregelt de lezer en maakt die tot een soort van pelgrim in de tijd. Zo sympathiek als dat is, zo klemmend ontbreekt hier een wetenschappelijk geprofileerde houding ten opzichte van de huidige tijd. Dat is deels een tijd waarin, politiek gezien, nationale identiteit en verleden juist hoog op de agenda staan. Dat is anderszins een tijd waarin door de jacht van het ‘nu’ inderdaad de relatie tot het verleden lijkt te zijn gemarginaliseerd. Een benadering voorstaande die de literatuur als ideologisch strijdperk ziet, zou Pieters hier meer moeten bieden dan een uiteindelijk formalistisch antwoord dat het verleden best wel iets te bieden heeft omdat het ons kan vervreemden. De vraag blijft: van wat, en waartoe?

Die vraag wordt des te klemmender als, via Frank Ankersmit, Huizinga's relatie met het verleden als toetssteen wordt ingezet onder het kopje ‘Intiem met het verleden’. (139) Het gaat dan om ‘wederzijdse betrokkenheid’ van dode historische actoren en wij-de-levenden, zoals die ook door Petrarca en Machiavelli is bepleit. Het betreft hier een houding die wonderwel ook gepropageerd zou kunnen zijn door aanhangers van Old Historicism. Sterker, die is daardoor als zodanig gepropageerd. Veelzeggend is hier Ankersmit met het sublieme van de historische ervaring, die zich voordoet door de confrontatie met historische documenten of artefacten. Die ‘werken’ in Ankersmits studie niet als representaties, maar door hun historische materialiteit, of feitelijkheid. Daarmee is de geschiedwetenschap radicaal gesubjectiveerd. Ze is ook vrij radicaal niet-ideologisch ingevuld, terwijl we in zekere zin terug zijn bij een soort van ‘expressief realisme’. Het is dan niet de auteur die bedoelingen heeft en over een werkelijkheid spreekt, maar de tijd ‘spreekt’, vanuit de doden, en geeft ons zodoende een ‘werkelijke’ ervaring.

In deel 3 lijkt vooral de wetenschappelijke praktijk centraal te staan die vereist is voor een nieuw type van historisch letterkundig onderzoek - het onderzoek, zoals de titel aangeeft, van ‘morgen’. Hier worden Greenblatt, Belsey en McGann behandeld

[p. 73]

vanwege datgene wat hun onderzoek in concreto op kan leveren. Het deel eindigt met Walter Benjamin voor wie volgens Pieters gold:

Niet de vraag naar het wie es gewesen van het verleden an sich wilde hij daarbij vooropstellen, maar de vraag naar de mogelijkheidsvoorwaarden van onze historische kennis (...): kennis van het verleden wordt per definitie geconstrueerd in het heden. (202)

Ik ben het helemaal eens met het hierin vervatte afscheid van Ranke (die het verleden wilde kennen zoals het ‘was’). Dat afscheid vereist wel, zoals dat voor Benjamin nadrukkelijk het geval was, een basale analyse van het heden. Alleen zo kan duidelijk worden welk hedendaags belang gemoeid is met welke soort van historische kennis. In dit geval houdt Pieters Benjamins marxistische analyse van ‘ons’ heden nadrukkelijk buiten beeld. In plaats daarvan krijgen we Benjamin te zien als een pengenoot van McGann, die stelt: ‘Every text, having thus been played, is henceforth riven with ancient memory, which we may hear, if we try, in a new way’. (202) Het ‘new’ is hier al even onbepaald als het eerdere ‘iets’. En opnieuw: zou het niet iets zijn waar Old Historicism evenzeer voor had kunnen pleiten, of pleit (want het is niet dood)? Veelzeggend is dat Pieters zijn beschouwingen in dit verband afsluit in het kader van ‘traditiewetenschap’. Dat is een vorm van wetenschap die Benjamin zou hebben bevreemd, om het zacht te zeggen. Men kan zijn cake niet tegelijk heel laten en eten. Benjamin binnenhalen heeft consequenties, die hier duidelijk maken dat Pieters' nadrukkelijke afscheid van Old Historicism wellicht een verhuld ‘tot ziens’ is. Was Pieters maar geëindigd met Belsey, die Foucault als voornaamste inspiratiebron neemt en daar in de wetenschappelijke praktijk ook van getuigt. Ze is in dit opzicht een duidelijke spreekbuis voor het zogeheten Cultural Materialism dat in Pieters' studie misschien iets te onproblematisch gelijk is geschakeld met New Historicism.

Mijn kritiekpunten zijn duidelijk en ik kon ze alleen formuleren aan de hand van een studie die uitblinkt door intelligentie, overzicht, en veelzijdigheid. De tekst fascineert tevens doordat ze een strijdveld belichaamt. De tekstuele ‘Pieters’ bestaat bij de gratie van de dialectische verbinding tussen Benjamin en Spies. De dialectische band tussen beiden leidt niet tot een kermismonster. Het is wel spookachtig, in de Derrideaanse zin. De problemen waarmee Pieters worstelt zijn fundamenteel voor alle deelnemers in het veld. Er zijn veel momenten waarop Pieters nieuwe lichten laat schijnen, prachtige overzichten geeft en oplossingen biedt. Tezelfdertijd is het boek de belichaming van een worsteling die in het veld van de Nederlandse historische letterkunde nog niet is volvoerd. Om al deze redenen is het boek een klassieker: required reading.