Vooys. Jaargang 29

[p. 74]

Ralf Grüttemeier
Auteursintentie. Een beknopte geschiedenis
Antwerpen-Apeldoorn (Garant) 2011
192 pagina's
19,90 euro
ISBN 9789044127751

Carl de Strycker
Auteursintentie: neither available nor desirable?

Zelden heb ik een literatuurwetenschappelijk boek gezien waarvan de dorre titel, Auteursintentie. Een beknopte geschiedenis, zo sterk contrasteert met de afbeelding op de flap. Daarop is de - bewust provocerende of alleszins vervreemdende - foto gereproduceerd die Oliviero Toscani voor Benetton maakte van een blank kind dat gezoogd wordt door een kleurlinge. Met een blik op de controverse die deze afbeelding uitlokte, leidt Ralf Grüttemeier zijn lezer binnen in de problematiek van de auteursintentie. Wat door het modemerk en zijn fotograaf naar eigen zeggen bedoeld was als een boodschap van gelijkheid en verdraagzaamheid (United Colors!) werd door anderen geïnterpreteerd als een verwerpelijke verwijzing naar de slavernij: de zwarte min die het witte kind moet voeden. In die lezing bevestigt het beeld precies de verschillen en herstelt het een ongewenste hiërarchie. Los van het feit dat die interpretatie ook omgedraaid kan worden - waarom niet: het zwakke blanke ras dat als een hulpeloos pasgeboren kind volledig afhankelijk is van het mooie en krachtige zwarte? - is daarmee het probleem scherp gesteld: moet je rekening houden met de intenties van de maker bij de interpretatie van een kunstwerk? Helemaal niet, zo heeft elke student literatuur van W.A. Wimsatt en Monroe C. Beardsley geleerd. Dat zou toegeven zijn aan de intentional fallacy. Auteursintenties zijn, zo stelden zij in 1946, ‘neither available nor desirable’. We hoeven niet te weten wat een auteur bedoeld heeft om een werk te begrijpen. Sterker nog: het is beter om zijn bedoelingen niet te kennen, want die beperken de interpretatievrijheid. Daarmee deed zich in de geschiedenis van het lezen een heuse revolutie voor, want voordien werd nooit getwijfeld aan het belang van auteursuitspraken.

In het eerste deel van zijn boek reconstrueert Grüttemeier de omgang met auteurs-

[p. 75]

intenties van de middeleeuwen tot nu. Hij onderscheidt vier posities: tot ongeveer 1800 is er sprake van ‘een eenheid van de auteursintentie, de uit de tekst af te leiden intentie, de context van beide en de bedoelingen die de lezer aan een en ander toekent’. (97) Het is met Friedrich Schleiermacher dat daar verandering in komt. De criticus moet in een eerste stap nog wel de auteur begrijpen, maar het is vervolgens mogelijk dat hij de auteur ‘beter’ snapt dan dat die zichzelf begrijpt. Dat is een eerste voorzichtige poging om de lezer wat meer autonomie te geven en interpretaties toe te laten die afwijken van die van de auteur. De volgende verschuiving in het denken over auteursintentie is meteen een aardverschuiving: Wimsatts en Beardsleys befaamde intentional fallacy. In hun idee is legitimatie van de auteur niet meer nodig, noch als opstap, noch als doel. Voor een totale breuk zorgt ten slotte het poststructuralisme. Barthes' ‘dood van de auteur’ is de geradicaliseerde variant van de uitschakeling van de auteursintentie. Grüttemeier weet deze evolutie elegant en aanschouwelijk en toch, zoals beloofd, beknopt uiteen te zetten. Daarbij is zijn institutionele insteek bijzonder revelerend, hoewel die zelf natuurlijk zeer sterk op auteursintenties gericht is: het gaat namelijk om positiebepalingen, en dus intenties, van critici! In het metadiscours wordt wel degelijk rekening gehouden met de bedoelingen van (literatuurwetenschappelijke) auteurs en geldt de waarschuwing voor de intentional fallacy blijkbaar niet. Grüttemeier maakt zeer helder duidelijk dat de hele problematiek te maken heeft met een zich emanciperende literatuurkritiek. In de middeleeuwen is het geschreven woord het woord van God, waaraan niet getwijfeld kan en mag worden. Hetzelfde geldt voor auteurs: de lezer moet volgens hun bedoelingen lezen. In de negentiende eeuw is de auteur nog steeds een belangrijke stem, maar mag de criticus toch ook al een woordje meepraten en kan zijn interpretatie af en toe verdergaan of afwijken van die van de auteur. Vanaf het midden van de twintigste eeuw komt de nadruk dan volledig op de interpretatie van de lezer te liggen. De hypothese dat een steeds autonomere kritiek misschien wel het gevolg is van de steeds voortschrijdende autonomisering van de literatuur - zoals die door William Marx in Het afscheid van de literatuur wordt beschreven, en voor het Nederlandse taalgebied voornamelijk door Gillis Dorleijn - formuleert Grüttemeier niet, hoewel ze vanuit zijn institutionele aanpak meer dan gerechtvaardigd lijkt. Wat hij wel zeer mooi laat zien, is dat het succes van het concept intentional fallacy misschien meer te maken heeft met pragmatische redenen dan met zuiver theoretische. Een mogelijke verklaring voor de dominantie van deze aanpak in de letterenfaculteiten is het groeiende aantal studenten, dat bovendien steeds vaker de nodige historische achtergrond ontbeert voor andere benaderingen. Een contextloze close reading is dan gewoon een handige oplossing voor de docenten. Een ander hoogtepunt in het boek is wanneer Grüttemeier, zeer scherp analyserend, aantoont dat de New Critics geruisloos hun opvattingen over auteursintenties op elkaar afstemden. Hij maakt komaf met de idee dat er in het New Criticism een eenduidige houding bestaat ten opzichte van auteursuitspraken en laat zien dat er aanvankelijk minstens twee concepten van auteursintentie gehanteerd worden die langzaam naar elkaar toeschuiven terwijl ‘alle acteurs de indruk [wek-

[p. 76]

ken] dat hun eigen standpunten ongewijzigd overeind blijven’. (78)

Daarmee is Grüttemeier erin geslaagd een zeer bevattelijk overzicht van de verschillende posities in het debat rond auteursintenties te schetsen zonder daarbij louter de theoretische standpunten samen te vatten. Tot daar is het een schitterend boek dat niet alleen in colleges erg bruikbaar is - al zou ik niet graag hebben dat mijn studenten even slordig geredigeerde teksten inleveren: foute splitsingen, spelfouten, geen consequent toegepaste genitief-s-regel en zelfs een dt-fout -, maar waarvan ook de reeds goed in de problematiek ingevoerde literatuurwetenschapper nog veel leert. Voor het eerste deel geldt dat dit net zo goed een in het Engels gesteld boekje in pakweg de Oxford-reeks Very Short Introductions zou kunnen zijn. Het is echter een specifiek voor de Nederlandstalige markt bedoelde publicatie, en wat ik daarbij sterk mis, is een inbedding in de neerlandistiek. Waarom komen niet nadrukkelijker de posities over auteursintenties van neerlandici aan bod? Die komen pas in het allerlaatste hoofdstuk ter sprake, en dan nog slechts zijdelings. De boeiende discussie tussen Jan Konst en Frans-Willem Korsten naar aanleiding van diens Vondel-interpretatie figureert pas in de conclusie van dat hoofdstuk. Bart Vervaecks consequente negatie van auteursintenties wordt niet systematisch onderzocht, maar als een vreemde Vlaamse stem in de ‘affaire Kellendonk’ behandeld; de expliciete oproep in 2007 tot herwaardering van de auteursintentie in het literatuuronderzoek door Hans Vandevoorde - zowel in het boek Achter de verhalen als in TNTL - wordt zelfs helemaal niet behandeld, en slechts een van beide publicaties heeft ternauwernood de bibliografie gehaald.

Dat brengt mij bij het tweede, praktische gedeelte van de studie dat ik problematischer vind. In een aantal casestudies wil Grüttemeier onderzoeken welk concept in verband met auteursintentie dominant is. In het vierde hoofdstuk van het boek onderzoekt hij daartoe de literatuurkritiek van Tachtig, in het vijfde die van M. Revis en van het avant-garde tijdschrift i10. Niet dat dit geen boeiende stukken oplevert, integendeel, maar de vraag is: waarom richt Grüttemeier de focus op literatuurkritiek? Is intentional fallacy niet voornamelijk een literatuurwetenschappelijk concept en is onderzoek naar critics in plaats van naar critici dan niet meer aangewezen? Met andere woorden, moet niet eerder de academische interpretatiepraktijk tegen het licht gehouden worden dan de dagblad- of tijdschriftenkritiek? Die laatste vormen van kritiek houden zich, zoals Grüttemeier inderdaad concludeert, in verband met auteursintenties namelijk heel sterk aan de traditionele opvattingen. Dat is, lijkt mij, niet zo verwonderlijk, en verklaarbaar vanuit het feit dat dit soort kritiek vaak gericht is op wat Orhan Pamuk in De naïeve en de sentimentele romanschrijver de ‘naïeve lezer’ noemt, namelijk de lezer die van auteursintenties overtuigd is. Dat is - daar hoeven we geen onderzoek naar te doen - de positie van het grote publiek. Het zoeken naar critici die consequent over ‘de roman’ of ‘de passage’ spreken in plaats van over de auteur als blijk van de internalisering van het concept intentional fallacy lijkt mij dan ook zinloos. Nog afgezien van het feit dat het gebruik van de naam van de auteur gewoon voor stilistische variatie zorgt, kan het best zijn dat de criticus, wanneer hij de naam noemt, gewoon op de auteursfunctie (Foucault) doelt, maar dat er geen plaats is - en dat zou in een krantenstuk

[p. 77]

ook niet op zijn plaats zijn - om dat te expliciteren. Niettemin denk ik dat de conclusies van Grüttemeier correct zijn: in de kritiek is de conventionele opvatting over auteursintenties zonder meer dominant.

Interessanter - en wat mij betreft ook relevanter - in het kader van deze studie, is het laatste hoofdstuk, omdat het hier wel gaat om academische literatuurbeschouwing. Daarin onderwerpt Grüttemeier Merlyn, het tijdschrift dat beschouwd wordt als het begin van de close reading in de neerlandistiek, aan een onderzoek, bekijkt hij de discussies over de strekking van F. Bordewijks Bint, en gaat hij in op de receptie van Frans Kellendonks Mystiek lichaam. Hier laat Grüttemeier heel duidelijk zien dat, ondanks de theoretische communis opinio aan de universiteiten over de intentional fallacy, deze in de interpretatieve praktijk maar zelden zo radicaal wordt gehandhaafd. In elk van de besproken gevalstudies blijkt de neiging om een beroep te doen op de auteursintentie bijzonder groot en ook hier is de conclusie dat de meer traditionele opvattingen domineren. Ook over dit hoofdstuk zijn er wel wat opmerkingen te maken, zoals over de bewering dat het gebruik van biografische gegevens binnen een opvatting die de auteursintentie tussen haakjes plaatst uitgesloten zou zijn. Waarom zou dat het geval zijn? Uiteraard kunnen ook bij een strikte toepassing van de intentional fallacy biografische gegevens, poëticale uitspraken of interviews gebruikt worden, alleen is de interpretator er zich van bewust dat het hierbij dan gaat om intenties die, op basis van interpretatie van teksten, aan een geïmpliceerde auteur worden toegeschreven en dus door de lezer worden geconstrueerd. Het verschil zit 'm in het feit dat die interpretator niet gelooft dat hij met dit soort gegevens de auteur ‘an sich’ te pakken heeft, maar zich bewust is dat het steeds om de auteur ‘für mich’ gaat.

Waar het eerste deel van Auteursintentie. Een beknopte geschiedenis een prima overzicht van de discussie tot op heden biedt, levert het tweede deel zelf dus de nodige stof tot discussie op. Daarmee is Grüttemeiers boek een ijkpunt in een van de belangrijkste literatuurtheoretische debatten, maar tegelijk ook een prikkelende oproep aan elke literatuurwetenschapper tot positiebepaling daarin.