Vooys. Jaargang 29

[p. 68]

Nicoline Timmer
Do You Feel It Too? The Post-postmodern Syndrome in American Fiction at the Turn of the Millenium
Amsterdam & New York (Editions Rudopi B.V.)
2010
388 pagina's
79 euro
ISBN 9789042029309

Frank Keizer
Een humanisme zonder pretenties?
Over Do You Feel It Too? The Post-postmodern Syndrome in American Fiction at the Turn of the Millenium

In de literatuurwetenschap zijn de laatste jaren meerdere publicaties verschenen die een ambitieuze poging doen een literair-historisch of theoretisch kader te scheppen waarbinnen literatuur kan worden bestudeerd die zich niet goed laat analyseren met behulp van postmoderne theorievorming, laat staan met meer traditionele leeswijzen. Veel van deze studies afficheren zichzelf openlijk, zij het in wisselende bewoordingen, als ‘post-postmodern’. Binnen de neerlandistiek moeten we dan denken aan Thomas Vaessens' geruchtmakende studie De revanche van de roman, waarin hij afscheid neemt van de autonomistische en postmodernistische literatuuropvattingen die literatuur van de werkelijkheid hebben afgesneden, en tegen de ‘ontwaarding van de literatuur’ in, de rol van literatuur in de publieke ruimte wil revitaliseren. Ook de publicaties van Yra van Dijk over het werk van Arnon Grunberg en de oratie van Geert Buelens, In de wereld, passen in deze trend.

In Do You Feel It Too? The Post-Postmodern Syndrome in American Fiction at the Turn of the Millennium, een handelseditie van het proefschrift waarop zij in 2008 promoveerde, waagt de Nederlandse literatuurwetenschapper Nicoline Timmer zich aan een soortgelijke onderneming. Het is een omvangrijke studie naar het werk van drie Amerikaanse auteurs die in het debat over ‘post-postmoderne’ literatuur een centrale plaats innemen: David Foster Wallace, Dave Eggers en in mindere mate ook Mark Danielewski. Net als eerdergenoemde publicaties wil het ook een interventie zijn in het debat over het postmodernisme zelf. Timmer stelt in Do You Feel It Too? een heel eigen traject voor om uit de impasse van het postmodernisme te geraken, een traject dat niet zozeer aanvangt bij de ontwaarding van de literatuur, maar bij de debiliserende effec-

[p. 69]

ten van het postmodernisme op het subject. Haar boek is een poging ‘to construct (conceptually, narratively, critically) a new sense of self (a post-postmodern sense of self if you like) that will be traced in the rest of this study’. (49)

De methodologische grondslagen die dit traject mogelijk maken worden in het eerste deel van het boek uiteengezet. De centrale stelling die Timmer hier verdedigt is hoe, tegen de achtgrond van postmoderne narratieve clichés en conventies - het solipsisme van postmoderne karakters, hun overspannen, hyperironische bewustzijn, hun onvermogen om te onderscheiden wat echt is en wat fictie, om er enkele te noemen - een ‘new sense of self’ ontwikkeld wordt dat we kunnen begrijpen als een ‘reconfiguration or transformation of postmodern subjectivity’. (18) Timmer traceert daartoe allereerst hoe een generatie jonge Amerikaanse schrijvers, opgegroeid met het postmodernisme, de ongemakkelijke effecten en consequenties van het postmoderne wereldbeeld op het subject representeren. Ten tweede analyseert ze hoe deze schrijvers in hun romans nieuwe vormen van ‘selfhood’ en ‘sociality’ of verbondenheid representeren en conceptualiseren, kortom, hoe ze proberen de ervaring van het menselijke weer een plaats te geven in fictie. Instemmend citeert ze het credo van David Foster Wallace, haar kroongetuige, die fictie definieert als een verkenning van ‘what it means to be human today’. Een uitspraak die als motto dient voor Timmers project, en dat ze zelf omschrijft als een ‘turn to the human’, een met de nodige mitsen en maren omklede poging de studie van literatuur te ‘rehumaniseren’. Timmer formuleert zo uiteindelijk dus ook - hoe voorlopig ook - een oplossing voor de emotionele en psychologische problematiek die deze schrijvers aan de orde stellen.

Op het eerste gezicht klinkt dit, zeker tegen de achtergrond van het geavanceerde poststructuralisme, als een nogal naïeve opvatting van fictie, maar het is de schijn die hier bedriegt: er ligt wel degelijk een methodologische discussie aan ten grondslag. De methode die Timmer ontvouwt steunt op twee pijlers. Allereerst zoekt ze aansluiting bij wat ze ‘post-classical narratology’ noemt: de narratalogie die noch louter mimetisch georiënteerd is (ze vat personages in de romanwereld niet op als ‘werkelijke’ figuren), noch louter formalistisch (ze ziet romanpersonages niet enkel als ‘papieren figuren’). In het verlengde hiervan beroept Timmer zich op de narratieve psychologie, die bestudeert hoe personages zichzelf in fictie, door middel van verhalen, als ervarende, voelende personen (of ‘zelven’) constitueren. De narratieve psychologie sluit daarmee wel degelijk aan bij een constructivistische opvatting over taal waarin geen plaats is voor essentialisme, voor een subject dat vooraf gaat aan tekst. Het verschil is evenwel dat het subject bij Timmer niet volledig tekstueel of discursief is: het bezit, in zijn vermogen zichzelf vorm te geven binnen de structuren en verhalen die het omringen, wel degelijk ‘narrative agency’. Timmer rehabiliteert zo noch het humanistische, autonome subject, maar levert zich ook niet uit aan het determinisme van de radicale poststructuralistische taal- en ideologiekritiek waarin geen plaats meer is voor menselijk handelen, voelen en ervaren. In plaats daarvan stelt de narratieve psychologie een relationeel zelf voor, dat intersubjectief en interpersoonlijk tot stand komt in dialoog met anderen.

[p. 70]

Na de wat taaie methodologische hoofdstukken volgen, in een voor dit boek karakteristieke geste, als intermezzo drie puntige manifesten waarin de narratief-psychologische methode voor het eerst wordt getoetst. Timmer laat aan de hand van drie verhalen van Wallace zien hoe hij postmoderne technieken inzet maar ze tegelijkertijd transformeert, waardoor er ruimte komt voor een ‘post-postmodern sensibility’. Emoties vinden in deze verhalen hun weg naar anderen, zo stelt Timmer, en worden zo uit de kooi van het solipsistische, postmoderne zelf bevrijd: Do You Feel It Too? De manifesten bereiden de lezer alvast voor op de uitvoerige analyses die de kern van het boek vormen en die steevast hetzelfde traject bewandelen. Ze zijn bovendien exemplarisch voor de wijze waarop Timmer literatuurwetenschap bedrijft: geëngageerd, persoonlijk, en met een agenda. De narratief-psychologische analyse moet immers niet enkel op verhaalniveau plaatsvinden, bij de verteller en het personage, maar ook buiten de verhaalwereld worden voltrokken, aan de kant van de lezer en schrijver, die over narratieve empathie moeten beschikken om het in het werk vervatte verlangen naar verbondenheid te vervullen. Timmer toont zich hier ook zelf zo'n empathische, indringende lezer van Wallace's werk.

De manifesten vormen de opmaat voor de analyses van achtereenvolgens Infinite Jest van David Foster Wallace, A Heartbreaking Work of Staggering Genius van Dave Eggers en House of Leaves van Mark Danielewski. De vraag hoe de personages binnen de dominante, postmoderne culturele contexten waarin ze leven tot een ‘relationeel zelf’ komen vormt de rode draad. Zo blijkt in Infinite Jest het therapeutische discours van de zelfhulpgroep bepalend voor het ‘self-narrative’ van hoofdpersoon Hal Incandenza, waarna Timmer analyseert hoe de empathische ‘narratieve agenda’ van het boek erop gericht is het solipsisme van het postmoderne personage te doorbreken door geen enkele stem centraal te stellen. In A Heartbreaking Work of Staggering Genius dienen de narratieve strategieën ook om tot een vorm van ‘shareware’ te komen tussen de personages, een gemeenschap die niet zozeer op politieke of sociale identificatie rust, maar op een diepere, emotionele verbintenis. House of Leaves van Mark Danielewski, ten slotte, wordt beschreven als een postmodern tekstueel doolhof en post-postmoderne weg daaruit ineen, als een versplinterde vorm die tegelijkertijd naar een nieuwe maar kwetsbare eenheid tast - een beweging die we in al haar analyses terugvinden.

Timmer maakt een consciëntieuze gang door haar corpus. Ze bevraagt het werk van haar auteurs kritisch en treedt met hen in een dialoog, waarbij ze steeds op geraffineerde wijze haar claim waarmaakt dat literatuur niet enkel het passieve object van onderzoek is, maar ook zelf literatuurtheoretische kennis produceert (wat Timmer ‘critical fiction’ noemt). Er zijn wel kanttekeningen te plaatsen bij haar werkwijze, die immers in hoge mate het discours reproduceert dat de romans zelf al bevatten. De werken die ze bespreekt willen - met hun metafictionele terzijdes en literair-kritische commentaren - nadrukkelijk gelezen worden als romans die voorbij het postmodernisme proberen te gaan. De lectuur die Timmer voorstaat roept daarnaast de vraag op of haar analyses niet te zeer gekleurd worden door persoonlijke ervaringen. Dat appel op het persoonlijke en op het menselijke, dat exemplarisch is voor de wijze waarop

[p. 71]

Timmer te werk gaat, is licht problematisch, want wat als de lezer dat appel niet of niet in die mate navoelt? Kritiek dreigt buitenspel te komen staan.

Los daarvan heeft Timmer haar ambitie - het ontwikkelen van een relationeel ‘post-postmodern’ zelf door de narratieve constructie daarvan in fictie te onderzoeken - grotendeels waargemaakt. Het probleem van deze studie is eerder de ambitie zelf. Ja, het is een gepassioneerd betoog om de empathische en humanistische kwaliteiten van literatuur niet te verwaarlozen, maar hoe krachtig - vooral met het oog op de heruitvinding van een sociale en politieke agenda voor literatuur en literatuurwetenschap - is een terugkeer naar zo'n humanistisch, empathisch discours over literatuur? Mijn bezwaar is dat zo'n terugkeer de impasse waarin de literatuurwetenschap mede door toedoen van het postmodernisme verkeert, eerder versterkt dan openbreekt. Timmer haast zich weliswaar te zeggen dat de narratieve psychologie niet zomaar weg te zetten is als een terugkeer naar een door het postmodernisme ontmanteld, humanistisch subjectbegrip, maar juist zo'n postmodern humanisme zonder al te veel pretenties lijkt me een vorm van melancholieke berusting, eerder dan de anticipatie van iets nieuws. Het is in elk geval een spanning die in het boek niet goed blijkt te kunnen worden opgelost.

Typerend in dit verband is de passage over Wallace, waarin Timmer schrijft dat ‘[t] he solution to the confused state many of the American citizens in the novel are in is not be sought on a political-ideological level, but on a more practical day-to-day interactional and interpersonal level, as we will see’. (132) Timmer schetst in haar analyses inderdaad uitgebreid het failliet van idealistische en kritische posities, en verplaatst het transformatieve potentieel van literatuur in plaats daarvan naar haar vermeende therapeutische kwaliteiten. Daarmee wint Timmer iets - aandacht voor de persoonlijke, (zo je wilt) emotionele kant van deze literatuur - maar verliest ze ook iets. Literatuur ensceneert immers niet louter de overwinning van een persoonlijk trauma, maar bezit ook een andere transformatieve kracht, die de kritische en wellicht politieke constructie van alternatieve werkelijkheden verkent. De keuze voor het eerste is in het licht van haar studie begrijpelijk en verdedigbaar, maar als antwoord op de impasse die Timmer ook zelf signaleert vind ik het minder overtuigend.