Vooys. Jaargang 29

[p. 123]

De kop van Jut
A.B.C. Swart
Twee vrouwen.
Over Marita Mathijsen en Elsbeth Etty

In de rubriek ‘De Kop van Jut’ krijgen letterkundigen de gelegenheid om kritiek te uiten op werken of auteurs die een vanzelfsprekende plek in de canon lijken te hebben veroverd. In dit nummer spreekt A.B.C. Swart zijn ergernis uit over de verdediging van de masculiene kanten van het werk van Harry Mulisch door zowel Marita Mathijsen als Elsbeth Etty. Hij doet hiermee een oproep aan literatuurwetenschappers tot een kritische genderinterpretatie van Mulisch' oeuvre en veroorzaakt wellicht een kleine deuk in de geaccepteerde receptie van zijn nalatenschap.

Harry Mulisch had zich geen mooiere nagedachtenis kunnen wensen. Op de dag na zijn dood leek het wel of de beperkte capaciteit van het collectieve geheugen de Grote Drie had omgetoverd in de Grote Eén; in sommige commentaren maakte men nog wel de vergelijking met Reve, maar Hermans leek reeds volledig aan ons te zijn ontrukt. Zeer opvallend was ook dat de magisch-mythisch-megalomane oeuvrebrouwer opeens als een buitengewoon bescheiden man werd beschreven. Harry Mulisch zou terdege beseft hebben dat hij slechts een kruimel op de rok van het universum was - in zijn werkkamer wist hij zich dan ook door antieke astrologische instrumenten omgeven - en zijn grootspraak kon dus niet anders dan als zelfspot worden uitgelegd.

Hoe bescheiden Mulisch ook geweest mag zijn, de lof was er niet minder om. Speciale uitzendingen van Kunststof TV en Nieuwsuur, waarin onder meer NRC-literatuur-critica Elsbeth Etty en emeritus hoogleraar Marita Mathijsen te gast waren, trokken veel kijkers. Mulisch' schrijverschap en persoon namen mythische proporties aan. Hij was alleen al vanwege zijn afkomst voorbestemd om zo niet de grootste schrijver aller tijden, dan toch zeker die van de twintigste eeuw te worden. Zelfs vrienden spraken op de dag na zijn dood niet of nauwelijks over Mulisch' ziekbed. Als er al naar gevraagd werd, antwoordde men dat hij zijn ziekte met waardigheid had gedragen: piekfijn verzorgd en gekleed als altijd, rechtop in zijn stoel gezeten, berustend in zijn ouderdom, rustig wachtend op de dood. Gelijk de onsterfelijke Goden van de Olympus vermogen mannen niet te huilen, zelfs niet, wanneer zij hevig pijn lijden: zij zuchten slechts. Toen Harry Mulisch als mens aan kanker overleed, werd hij als god geboren - zoals hij het bij leven waarschijnlijk zelf graag vanuit de hemel aanschouwd zou hebben. Een regenboog maakte zijn serene uitvaart over de Amstel helemaal af. Toeval? Uiteraard.

Het is begrijpelijk dat Mulisch' werk in de necrologieën en op tv niet erg kritisch

[p. 124]

Illustratie: Marleen Renders

werd besproken. Zoiets zou een dag na zijn dood misschien niet erg gepast zijn geweest. Opmerkelijk is echter dat zijn werk al heel lang nauwelijks feministische kritiek krijgt. Zoals Saskia Pieterse in een artikel over mannelijke identiteit in het werk van Wolkers, Hermans en Mulisch terecht opmerkt, is er in de neerlandistiek (behalve door Maaike Meijer) nog maar weinig onderzoek gedaan naar mannelijkheid in de naoorlogse roman. (Pieterse 2007: 2)

In een interview over het werk van Mulisch - naar aanleiding van de actie ‘Nederland leest’, waarbij zijn roman Twee vrouwen (1975) gratis werd verspreid - stelt Elsbeth Etty enkele kritische vragen aan Marita Mathijsen. (Etty 2008) Mathijsen noemt de keuze van de CPNB voor Twee vrouwen dapper, omdat daarin een lesbische relatie centraal staat, en homoseksualiteit nog niet door iedereen wordt geaccepteerd. Etty bekritiseert deze zienswijze: volgens haar is de zogenaamd lesbische relatie in feite een verkapte heteroseksuele relatie, onder meer omdat één van de twee vrouwelijke hoofdpersonen, Laura, wordt beschreven als een vent. Mathijsen antwoordt op die observatie:

Het aardige van Twee vrouwen vind ik juist dat het níet over van die echte potten gaat. Het boek laat zien dat iedereen op een gegeven moment zo gefascineerd kan raken

[p. 125]

door een ander dat je de geslachtelijkheid vergeet. Ook een hetero kan blijkbaar onder bepaalde omstandigheden homo worden. Dat gegeven maakt homoseksualiteit voor grote groepen acceptabeler. (Etty 2008)

Mathijsens verdediging is wel erg zwak. Zoals ze zelf al toegeeft, is de liefdesrelatie van Laura en Sylvia nauwelijks op te vatten als een specifiek lesbische relatie. Mathijsen geeft daar een wel erg optimistische draai aan: het homoseksuele uitstapje van de twee (heteroseksuele) vrouwen zou homoseksualiteit acceptabeler kunnen maken. Vanuit een genderperspectief zou het echter logischer zijn dit gegeven kritischer te bekijken. Wanneer we aannemen dat Laura en Sylvia gekarakteriseerd worden als in essentie heteroseksueel, dan is hun relatie slechts een lesbisch uitstapje, een uitzondering die de heteroseksuele regel bevestigt. Hun relatie kan dus binnen de heteroseksuele hegemonie op die manier eenvoudig worden verklaard en genormaliseerd. Sylvia laat zich zelfs bezwangeren om Laura een kind te kunnen schenken: binnen de romanwerkelijkheid kan de marge (homoseksualiteit) niet bestaan zonder het middelpunt (heteroseksualiteit; seksuele reproductie). Het patriarchaat komt nergens werkelijk in gevaar. Etty spreekt dan ook van ‘een mannenfantasie’, maar Mathijsen antwoordt daarop: ‘Voor mij als heterovrouw komt het geloofwaardig over.’ Mathijsen is van mening dat het ‘tegennatuurlijk leven scheppen’, het binnen een lesbische relatie een kind willen krijgen, in de roman volkomen terecht wordt afgestraft. Of, in de ontluisterende woorden van Mathijsen: ‘het knoeien met andermans zaad (...) loopt fout af.’ Zij spreekt in dit verband zelfs van ‘een heel verstandige opvatting van Mulisch’. (Etty 2008) Afgezien van die ouderwets christelijke bevestiging van het patriarchaat lijkt de uitzondering op de heteroseksuele regel in deze roman ook nog alleen voor vrouwen te gelden. Je zou al met al kunnen stellen dat de roman het acceptabel maken van een lesbische, bi- of homoseksuele identiteit eerder tegenwerkt dan bevordert.

Gelukkig is Etty niet meteen uit het veld geslagen. Ze houdt vast aan haar kritische interpretatie, waarin Laura de traditionele mannenrol, en Sylvia de traditionele vrouwenrol (van keuken- en broedmachine) inneemt. Etty zegt het nergens met zo veel woorden, maar haar analyse komt erop neer dat de vrouw in Twee vrouwen, net als in menig ander werk van Mulisch, wordt geobjectiveerd. De roman is te lezen als een masculiene fantasie. Maar Mathijsen toont zich niet onder de indruk van Etty's observatie dat Twee vrouwen een wel heel ‘traditionele kijk op de man-vrouw verhouding’ biedt: ‘Hoezo een traditionele kijk? Waarom noemt u het niet een natuurlijke kijk?’ (Etty 2008) Het is te hopen dat Mathijsen hier, in een gratuite poging de discussie uit de weg te gaan, een grapje probeert te maken. Ze zegt namelijk dat vrouwen van nature ondergeschikt zijn aan mannen. Maar het is onwaarschijnlijk dat ze dit daadwerkelijk meende, tenzij het Mulischiaanse wereldbeeld, waarin niets toevallig en alles voorbestemd is, haar naar het hoofd was gestegen.

Hoewel Etty er in het interview nergens blijk van geeft werkelijk te beschikken over een feministisch begrippenkader, stelt ze wel kritische vragen. Haar bijdrage, in dit tijdschrift, in de laatste aflevering van de rubriek ‘Uit de kast!’ heeft mij dan ook zeer

[p. 126]

verbaasd. Terwijl ze zich in het interview met Mathijsen nog zeer kritisch uitliet over de representatie van vrouwelijke personages in Mulisch' werk, schrijft ze in dit stuk dat ze zich er ‘nooit aan gestoord’ heeft dat ‘vrouwen erin worden gereduceerd tot broedmachines’. ‘Nogmaals: zolang vrouwen zich daarvoor lenen, ook nu de noodzaak daartoe is vervallen, moeten ze het zelf maar weten’. (Etty 2009: 52) Wat betreft de ‘noodzaak’ kunnen we nog coulant zijn, en welwillend aannemen dat Etty daarmee bedoelt dat vrouwen eeuwenlang niks konden doen tegen hun onderdrukking, dat vrouwen die onderdrukking lange tijd lijdzaam hebben moeten ondergaan. Maar wat betreft de strekking van het hele citaat kunnen we toch moeilijk eenzelfde mildheid betrachten: Etty maakt geen onderscheid tussen personages in een roman en werkelijk bestaande personen. Anders dan in het interview interpreteert ze het werk van Mulisch hier niet als masculiene fantasie. Ze kijkt niet kritisch naar de representatie van vrouwen, maar gaat ervan uit dat vrouwelijke personages wel hun eigen keuzes kunnen maken, als waren zij personen van vlees en bloed. Hier is in haar perceptie van het emancipatoire pleidooi voor zelfstandigheid kennelijk iets misgegaan. Etty haalt twee verworvenheden van de tweede feministische golf door elkaar, namelijk het (maatschappelijke) ideaal van een gelijkwaardige positie van de vrouw en het (literair-theoretische) principe van een kritische kijk op de representatie van vrouwen in fictie. Of heeft het interview met Mathijsen deze naïeve referentiële leeswijze veroorzaakt? Hoe dan ook, het is zorgwekkend dat een vooraanstaand critica en bijzonder hoogleraar literaire kritiek aan de VU beschikt over zulke gebrekkige literatuurwetenschappelijke basiskennis. Etty heeft de klok van de jaren zestig en zeventig wel horen luiden, maar weet na meer dan veertig jaar nog steeds niet waar de klepel hangt.

Marita Mathijsen is een heel ander geval. Alleen al haar boekje Twee vrouwen en meer. Over het werk van Harry Mulisch maakt duidelijk dat we haar moeilijk een gebrek aan kennis van zaken kunnen verwijten. In tegendeel: het boekje blinkt niet alleen uit in beknopte en heldere analyses, maar geeft ook nog eens blijk van Mathijsens fabelachtige vermogen om de hete brij heen te draaien. Het is bewonderenswaardig dat een heel boek over Twee vrouwen niet één hoofdstukje of zelfs maar een paragraafje over gender bevat. Niettemin passeren onder andere een psychoanalytische (of, in Mathijsens eufemistische woorden, ‘psychologische’) en een zelfreferentiële interpretatie de revue. (Mathijsen 2008: 73) Wat blijkt? Mulisch' werk puilt uit van de Oedipusmythen en de fallussymbolen. En die fallussymbolen blijken als klap op de vuurpijl ook nog eens iets te kunnen zeggen over Mulisch' schrijverschap. Wie had dat gedacht?

Elsbeth Etty ontbeert duidelijk de broodnodige basiskennis. Maar wat is er precies aan de hand met Marita Mathijsen? Het lijkt erop dat een mengeling van persoonlijke bewondering en andere belangen haar parten speelt: als vermeend toekomstig biograaf van Harry Mulisch onderhield ze een vriendschappelijke relatie met hem. Het staat nog niet helemaal vast of ze ook daadwerkelijk zijn biografie zal schrijven, dus ze moet nog voorzichtig zijn. We kunnen alleen maar hopen dat ze zich in haar biografie wat kritischer zal opstellen.

Hoe verklaren we dan dat andere literatuurwetenschappers zich nog niet op een

[p. 127]

genderinterpretatie van Mulisch' werk hebben gestort? Zou de kritiekloze acceptatie van Mulisch' werk het gevolg zijn van zijn canonieke status? Wellicht.

Een andere verklaring ligt juist in de duidelijk misogyne kanten van Mulisch' werk, die vele feministen mogelijk doen terugdeinzen. Je moet het immers, zeker als feminist, maar net kunnen opbrengen om bijvoorbeeld Het stenen bruidsbed (1959) uit te lezen. Op het schokkende ‘hoogtepunt’ van de roman komt de hoofdpersoon Norman, die een affaire heeft met Hella, zonder pardon klaar in haar mond. Die passage, die je met goede wil zou kunnen lezen als een originele metafoor voor het bombardement op Dresden, was voor ondergetekende wel even slikken. Ik kan me goed voorstellen dat ik niet de enige ben die voor dergelijke rotzooi terugdeinst. Fallogocentrische romans vol slap gelul over erectiestoornissen of andere typische oudemannenproblemen: je moet er maar net van houden.

Literatuur

Etty, E., ‘Marita Mathijsen: Keuze voor Mulisch' lesbische roman Twee vrouwen is moedig’. In: NRC Handelsblad, 25-10-2008.

Etty, E., ‘Uit de kast! Ontsnappingsroutes’. In: Vooys, 27 (2009), nr. 4: 51-53.

Mathijsen, M., Twee vrouwen en meer. Over het werk van Harry Mulisch, Amsterdam 2008.

Pieterse, S., ‘Schaamte en gezichtsverlies bij Wolkers, Hermans en Mulisch’. Op: Neerlandistiek.nl 07.10g (oktober 2007).