Vooys. Jaargang 29

[p. 119]

In de kast
Maria Barnas
Het wispelturige verhaal.
Over ‘De tocht over de Zbroetsj’ van Isaak Babel

De rubriek ‘In de kast’ biedt uiteenlopende figuren uit de wereld der letteren een podium voor hun pleidooi waarom een bepaalde tekst of auteur opnieuw de volle aandacht verdient. Vergeten werken komen boven water en op bekende werken wordt een verfrissende blik geworpen. Deze keer is het aan Maria Barnas om een favoriet literair werk uit haar kast te kiezen. Barnas is zelf auteur en dichteres, alsook beeldend kunstenares. Haar uitverkorene is Isaak Babel, weliswaar een bekend Russisch schrijver, maar niet zo beroemd als Tolstoj of Dostojevski. Barnas laat zien hoe je in een van de onthutsende verhalen van Babel - ‘De tocht over de Zbroetsj’ - als lezer kunt verdwalen, en hoe het verhaal bij herlezing van betekenis verandert.

Er staat een gebouw in Amsterdam dat geen tweede maal kan worden bezocht. Bij elk bezoek heeft het de gangen - als een rivier haar bedding, of een mens zijn grenzen - verlegd, en zijn er trappen en kamers bijgekomen. Ruimtes die eerder geen daglicht toelieten, baden in het licht; dakramen verschijnen en verdwijnen. Het is dat dit gebouw, min of meer in het hart, een rijke verzameling boeken herbergt, anders zou ik me niet zo vaak in het beweeglijke gangenstelsel wagen.

Bij herlezing van ‘De tocht over de Zbroetsj’ van Isaak Babel (1894-1940) moest ik denken aan het wispelturige gebouw. Het verhaal heeft jarenlang in de kast gestaan. Ik wist zeker dat het - mede door een fenomenale slotzin - tot de beste verhalen behoort die ik ooit heb gelezen.

Bij herlezing is er iets veranderd. Ik zag dat de slotzin een kleine, maar belangrijke wending heeft genomen.

Babel geeft in ‘De tocht over de Zbroetsj’ zicht op het landschap dat hij als oorlogscorrespondent doorkruiste tijdens de Pools-Russische oorlog van 1920. Alles gaat er kalm aan toe. Deze kalmte wordt hoe langer hij duurt onheilspellender. Dit kan nooit lang goed gaan, weet je, terwijl Babel er nog een schepje bovenop doet: ‘Om ons heen bloeien velden purperen papavers, een middagbriesje stoeit door de geel wordende rogge, de maagdelijke boekweit rijst als een kloostermuur aan de horizon omhoog.’ (11)

Al gauw gaat het landschap zich gedragen als een in het nauw gedreven leger:

[p. 120]

Illustratie: Daniël Labruyère

Het stille Wolhinië wringt zich in bochten, Wolhinië trekt zich in een parelachtige nevel van berkebosjes van ons terug, kruipt tussen kleurrijke heuvels weg en raakt met haar krachteloze armen in wildernis van hop verward. Als een afgeslagen hoofd rolt een oranje zon langs de hemel, in de kloven der wolken gloeit een mild licht en de vaandels van de zonsondergang wapperen boven ons uit. (11)

In ‘Het begin’ - opvallend genoeg het laatste van Alle verhalen - beschrijft Babel hoe hij in 1916 zijn heil zoekt bij Maxim Gorki, nadat zijn manuscripten keer op keer door uitgevers zijn afgewezen. Gorki geeft een literair tijdschrift uit en redigeert teksten van zich ontwikkelende schrijvers. ‘Hij had een lichte, geruisloze, ik zou bijna zeggen sierlijke manier van lopen; in zijn hand hield hij een aantal schriften en in enkele daarvan had hij meer geschreven dan de hand van de auteur had gedaan’, schrijft Babel. (389)

Zichzelf schetst Babel bij zijn ontmoeting met Gorki als volgt:

Ik zag er in die dagen uit als een roodwangige, pafferige, onvolgroeide kruising tussen een Tolstojaan en een sociaaldemokraat, ik droeg geen overjas, maar was wel gewapend met een bril, waarvan het montuur met een draadje was omwonden dat ik met was had ingewreven. (389)

Gorki las de verhalen van de jonge Babel, keurde alles af, maar moedigde hem aan om door te gaan: ‘Het is nu wel duidelijk aan het licht gekomen, mijnheer, dat u eigenlijk

[p. 121]

nog nergens het naadje van de kous van weet, maar ook dat u van heel veel dingen een vermoeden hebt... Gaat u daarom liever een poosje onder de mensen...’ (392)

De volgende dag ontwaakte Babel als correspondent van ‘een dagblad dat nooit het levenslicht heeft aanschouwd’. De hem aangedragen reis duurde zeven jaar,

zeven jaren, waarin ik langs velerlei wegen ben gegaan en getuige ben geweest van veel botsingen. Toen ik mij na die zeven jaar liet demobiliseren, heb ik voor de tweede maal een poging gewaagd mijn werk in druk te laten verschijnen en toen kreeg ik een briefje van hem met de woorden: ‘Me dunkt, nu kun je je gang gaan...’ (392)

Babel - zoon van een joodse koopman - had als Russisch oorlogscorrespondent propagandistische artikelen geschreven waarin de bolsjewistische troepen de communistische heilsboodschap verkondigden, maar in dagboeknotities uit 1920 blijkt zijn weerstand tegen de vervolging van de joden en het geweld tegen Poolse burgers.

Geweld, plundering en verkrachting worden in Babels verhalen - waarin hij als ik-figuur aan het woord is - afstandelijk beschreven. De kleurschakeringen van ingewanden die een soldaat in zijn buik probeert te proppen, krijgen evenveel aandacht als de tinten van een meanderende rivier die zich voor hem uitstrekt.

De schrijver is in zijn verhalen niet te betrappen op het vellen van een oordeel. Hij spreekt geen mening uit. Hij laat de lezer delen in de verschrikkingen die hij heeft gezien, maar ook in de kracht van de strijdlustige soldaten, door niets en niemand te ontzien. Zijn twijfel en ontzetting zijn tussen de regels op een haast gelaten manier aanwezig.

Het lezen van verhaal na verhaal kan evenzeer gaan tegenstaan als elke ochtend ontwaken in een veldtocht waar geen einde aan lijkt te komen. De uitputting, de wanhoop die Babel doet voelen, wordt extra stevig ingezet door het ritme van verhaal op verhaal op verhaal. Elke keer dien je je als lezer weer te verdiepen in de geestestoestand van hongerige, moordzuchtige soldaten voor wie moraal een vervagende herinnering is aan een maatschappij waar ze eens deel van uitmaakten.

In ‘De tocht over de Zbroetsj’ wordt Babel ingekwartierd bij een joodse familie. Twee magere tweelingbroers, met rood haar en lange magere halzen, huppelen er rond en voeren huishoudelijke klussen uit. De vrouw des huizes geeft Babel een slaapplaats. Midden in de nacht schudt ze hem wakker. Ze zegt dat hij schreeuwt in zijn slaap en aldoor tegen haar vader aan stoot.

‘Daar ligt een dode grijsaard op zijn rug. Zijn keel is hem uitgerukt, zijn gezicht in tweeën gespleten, een klonter blauw bloed ligt als een klomp lood in zijn baard.’ (12) De vrouw legt uit dat de Polen hem de keel hebben doorgesneden. Hij had nog gesmeekt of ze dat buiten het zicht van zijn dochter konden doen, maar ze deden het zoals het ze uitkwam, midden in de kamer.

En dan volgt de meesterlijke zin, die mij ooit deed opstaan uit de stoel waarin ik was weggezonken. De vrouw, die naar omstandigheden nog bij zinnen was, barst in alle

[p. 122]

waanzin los: ‘“En nou wou ik wel eens weten,” zei de vrouw eensklaps met een verschrikkelijke kracht in haar stem - “nou wou ik wel eens weten, waar ter wereld je ooit zo'n vader zult vinden als de mijne”.’ (13)

Bij herlezing staat er, hoe ik het ook wend of keer, in werkelijkheid: ‘En nou wou ik wel eens weten, waar ter wereld je ooit zo'n vader zult vinden als de mijne was...’ (13)

Mijn eerste lezing houdt de vader in het hoofd van de dochter levend, al is hij net als grijzend lijk verschenen. De ontkenning van zijn dood maakt haar gemis, verdriet, en gekte des te sterker. In haar groteske ontkenning schuilt de waanzin van een oorlogssituatie, en wordt zichtbaar hoe dader en slachtoffer volhouden, doorbijten, doorgaan.

De eerste versie blijft door de laatste heen schemeren. De woorden in dit verhaal liggen niet vast. Het is mogelijk dat er woorden bijkomen of verdwijnen, als ruimtes in het wispelturige gebouw.

Vooralsnog blijft de oude man, de geliefde vader, in de verheven stem van zijn dochter voortbestaan.

Literatuur

Babel, I., ‘De tocht over de Zbroetsj’. In: De verhalen, vert. uit het Russisch door Charles B. Timmer, Amsterdam 1994.