Vooys. Jaargang 28

[p. 76]

Koen Rymenants
Een hoopje vuil in de feestzaal. Facetten van het proza van Willem Elsschot
Reeks Academisch Literair, nr. 1
Uitgeverij Garant (Antwerpen) 2009
396 pagina's
34 euro
ISBN 9789044124705

Frank Heinen
Te zeer aan de zijlijn

De titel van het proefschrift waarmee Koen Rymenants in 2004 aan de K.U. Leuven promoveerde is afkomstig uit de roman Tsjip. Wéér een studie over Elsschot, van wiens leven en werk zowel de wetenschap als de lezers na ruim een halve eeuw maar geen genoeg lijken te kunnen krijgen. Een hoopje vuil in de feestzaal toont echter aan dat er nog altijd vernieuwende gezichtspunten op het oeuvre van Willem Elsschot mogelijk zijn.

Al in de eerste alinea van de inleiding van Een hoopje vuil in de feestzaal noemt Rymenants het voornaamste en meest opvallende verschil tussen Willem Elsschot en tijdgenoten als Maurice Roelants, Gerard Walschap en Stijn Streuvels:

De waardering voor Elsschot heeft allerminst het karakter van een bijzetting in het pantheon; de schrijver lijkt bijna vijftig jaar na zijn dood nog volop deel te hebben aan het hedendaagse literaire leven. Alleen al zijn aanwezigheid in de boekhandel wijst daarop. (Rymenants 2009: 7-8)

Wat volgt is een opsomming van talloze boeken, verfilmingen, genootschappen, themanummers, essays, mono- en biografieën. Allemaal hebben ze 's mans oeuvre, 's mans leven of beide tot onderwerp. Rymenants bespreekt deze overdonderende hoeveelheid studies in zijn uitgebreide inleiding aan de hand van één werk, het boek Willem Elsschot. Zijn leven, zijn werk en zijn betekeenis als prozaschrijver van Frans Smits. Smits' boek, gepubliceerd in 1942, is volgens Rymenants ‘om diverse redenen een interessant voorbeeld’ (Rymenants 2009:11) van de talrijke publicaties over Elsschots leven en werk, omdat het de eerste (en lange tijd ook de enige) beschouwing over Elsschot in boekvorm was. Bovendien smolten in Smits' essay zowel het oeuvre, de brieven en de recensies als persoonlijke ervaringen van Smits (als achterneef van Elsschot) samen. Het boek heeft lange tijd een belangrijke positie in Elsschot-studies behouden.

Rymenants heeft andere ambities met zijn proefschrift, zo betoogt hij verderop. Waar de ‘Smits-traditie’ zich toelegde op sterk synthetiserende analyses van Elsschots

[p. 77]

werk, waarbij het leven van Alfons de Ridder en het werk van Elsschot niet zelden parallel werden behandeld - uitgaande van het kennelijk onmiskenbaar autobiografische karakter van het werk - kiest Rymenants voor de tekstanalytische benadering van Elsschots oeuvre, een stroming waarin volgens hem nog veel te winnen valt. Naast de editie van het Volledig Werk door 't Hoen en De Bruijn noemt Rymenants onder meer het spraakmakende werk Aan Borms. Willem Elsschot, een politiek schrijver (2007) van Matthijs de Ridder. Probleem, aldus Rymenants, is dat de meeste van deze op nauwkeurige bestudering van de teksten gerichte wetenschappelijke benaderingen zich voornamelijk beperken tot de ‘hoogtepunten’ van Elsschots oeuvre: Lijmen/Het Been, Kaas en Het Dwaallicht.

Rymenants situeert Een hoopje vuil in de feestzaal in deze traditie van tekstanalyse. Ook Rymenants kiest, net als al die voorgangers die hij heeft besproken of toch tenminste genoemd, voor een selectie van een ‘beperkt aantal teksten’, ‘in de wetenschap dat zelfs die selectie daarmee niet uitputtend behandeld is’. (2009: 19) De selectie van de werken - Villa des Roses, De Verlossing, Tsjip en Pensioen - is vooral gebeurd vanuit het oogpunt dat deze werken tot op heden weinig bestudeerd zijn. Die redenering lijkt een simplificatie, zeker in een inleiding die zo uitputtend beschrijft wat de doelstelling van het onderzoek zou moeten zijn. Wel benadrukt de auteur het feit dat de werken in verschillende stadia van Elsschots literaire carrière zijn gepubliceerd, zodat ‘constanten en ontwikkelingen in het oeuvre en de kritische receptie aan het licht kunnen komen’. (Rymenants 2009: 19) Toch is met name de afwezigheid van Het tankschip (1942) - het sluitstuk van Elsschots romanoeuvre - spijtig, al verwijst Rymenants hiervoor naar een studie van De Ridder. Echter, de voorkeur van Rymenants' voorgangers voor Lijmen/Het Been, Kaas en Het Dwaallicht kan onmogelijk slechts gebaseerd zijn op hun status van ‘hoogtepunt in het oeuvre’. Ook aan deze selecties zal in de eerste plaats een academische interesse ten grondslag hebben gelegen. Hierover leert de lezer van Rymenants echter weinig.

De vier analyses vallen grofweg uiteen in een historisch en een tekstanalytisch deel. De historische stukken, waarin iedere keer uitgebreide aandacht is voor de receptie van het onderhavige werk, zijn interessant, mede omdat vrijwel uitsluitend gerefereerd wordt aan recensies en essays uit de periode van publicatie. Zo wordt bijvoorbeeld duidelijk dat verschillende gezaghebbende recensenten bij publicatie van Elsschots debuut Villa des Roses (1913) opvallende overeenkomsten ontdekten met de roman Een Huis vol Menschen (1908) van het inmiddels volkomen vergeten, maar destijds populaire schrijversechtpaar Carel en Margo Scharten-Antink. Het zwaartepunt ligt echter in iedere analyse vanzelfsprekend bij de beloofde tekstanalyse, daar de receptiedelen toch vooral een inleidende, goed geordende, maar tegelijk weinig oorspronkelijke aanloop vormen naar het eigenlijke onderzoek.

Per werk kiest Rymenants voor een andere werkwijze. Zo wordt in het onderzoek naar Villa des Roses de nadruk gelegd op thematieken als ‘Parijs en Frankrijk’, ‘Stad en land’ en ‘De villa en de wereld’. In de meeste gevallen zijn de vondsten en met name de uitgebreide argumentatie van die vondsten interessant, maar soms ook lijken de resultaten omslachtig naar een bepaalde thematiek te worden toegeredeneerd. Zoals in het

[p. 78]

geval van het vervormde wereldbeeld van de bewoners van de Villa en hun in de roman ter discussie gestelde afkomst: ‘Niet alleen het beeld van de buitenwereld wordt binnen de Villa op karakteristieke wijze ge- of vertekend, ook de diverse bewoners zijn allerminst betrouwbare vertegenwoordigers van hun land van herkomst.’ (Rymenants 2009: 73) Deze zin had net zo goed een introductie voor een identiteitsvraagstuk in het werk kunnen zijn dan een argumentatie voor het ‘De Villa en de wereld’-thema. Het aangename aan de invulling die Rymenants aan zijn studie geeft is dat hij niet dwangmatig vasthoudt aan een vaste opbouw van de verschillende onderzoeken, maar dat hij de specifieke kenmerken van ieder boek bestudeert. Slechts eenmaal keert een thema terug: in zowel Tsjip als Pensioen is de studie naar ‘De metaforen van Laarmans’ een cruciaal punt.

De tekstanalyse in Een hoopje vuil in de feestzaal is boeiende lectuur, niet alleen omdat Rymenants met invalshoeken op de proppen komt die in sommige gevallen volkomen nieuw zijn, maar ook omdat hij zijn betogen iedere keer op een voor de roman logische wijze opbouwt. Meelezen wordt op die manier vergemakkelijkt. Toch had het monnikenwerk van Rymenants, die talrijke passages uit de vier werken op hun literaire merites beoordeelt zonder in de valkuil van de synthetisering te vallen, nog waardevoller kunnen zijn. Iemand met een dergelijke kennis van het werk van Elsschot én een duidelijke voorkeur voor een wijze van onderzoek van dat werk, beknot zich in zijn mogelijkheden door de vier werken uitsluitend als ‘complexe literaire kunstwerken’ te bestuderen. Een hoopje in de feestzaal was nog interessanter geweest als dieper was ingegaan op de in de inleiding opgeroepen vraag waarom Elsschot, in tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten, nog zo'n voorname rol speelt in het hedendaagse literaire leven. Een vraag die slechts kan worden beantwoord door een studie als deze, maar dan in combinatie met een persoonlijke analyse van de onderzoeker. Mogelijk zou een dergelijke visie op literair koffiedik kijken uitdraaien, want een bevredigend antwoord is onmogelijk te leveren, maar met een poging in die richting, naar aanleiding van alle bevindingen van iemand met de status van Rymenants, was het boek mijns inziens gediend geweest. Zoals het nu is blijft Een hoopje vuil in de feestzaal aan de zijlijn van het Elsschot-onderzoek staan, weliswaar onmisbaar als aanvulling in zijn precisie en zijn vondsten van terugkerende metaforiek, religieuze terminologie voor opvallend aardse gebeurtenissen en de comebacks van verschillende alter ego's, maar tegelijk geen vernieuwing zoals De Ridders veelbesproken studie Aan Borms dat enkele jaren geleden wel was.

In de slotalinea van zijn nabeschouwing noteert Rymenants het volgende: ‘Als dit boek ertoe kan bijdragen om het letterkundige gesprek over Elsschot ook in de toekomst gaande te houden, is het wellicht al in zijn opzet geslaagd.’(2009: 374) Dat lijkt een nogal beperkte ambitie voor een zo prestigieus en lijvig proefschrift. Het gesprek over Elsschot zal de komende tijd niet verstommen, mede dankzij het onvermoeibare Willem Elsschot Genootschap, waarvan de auteur bestuurslid is. En het letterkundige gesprek over Elsschot? Dat moet Rymenants dan zelf te zijner tijd maar weer op gang brengen. Hij heeft alle middelen in handen. Het is zoals de auteur zelf Een hoopje vuil in de feestzaal afsluit: ‘Kom jongen, vooruit is de weg.’ (2009: 374)