Vooys. Jaargang 28

[p. 73]

Column
Ton Heuvelmans
Levend slang

Hoewel ik van oorsprong beëdigd tolk en vertaler ben, en dat soort werk zo nu en dan nog steeds verricht, heeft mijn loopbaan zich in de loop van de jaren vrijwel geheel verschoven naar het terrein van het literaire vertalen van Engelstalig werk naar het Nederlands. Als vertaler ben ik bekend komen te staan als deskundige op het gebied van Engels en Amerikaans slang. Mijn carrière begon in 1974, toen ik volstrekt onverwacht The Soft Machine van William Burroughs ter vertaling aangeboden kreeg.

Met The Soft Machine begaf ik me als vertaler op het spekgladde ijs van het slang, waar ik later zo goed in thuis bleek te zijn dat uitgevers er een reden in zagen om mij specifieke vertaalopdrachten te gunnen. Slang is onder vele begrippen bekend. Of je het nu slang noemt, vernacular, groepstaal, sociolect, jargon, bargoens of argot, het is en blijft een uiterst schimmig gebied in het rijk van de taal. Een gebied dat zich onttrekt aan alle regels, waar de anarchie lijkt te heersen en dat zich uiterst dynamisch ontwikkelt.

Bij het vertalen van The Soft Machine was mijn enige steun en toeverlaat een toen al redelijk bejaard exemplaar van Wolters' Woordenboek Engels-Nederlands van K. ten Bruggencate. Dat bleek verre van toereikend om het taaleigen van Burroughs mee te lijf te gaan. Burroughs begaf zich in het milieu van junks, dealers, drop-outs, zeelui en ander gespuis, en hield zich op in duistere kroegen, opiumkitten en homobars. Zijn taal is doorspekt met jargon uit die kringen, dat voor sprekers van Algemeen Beschaafd Amerikaans onbegrijpelijk was. Hoe goed ik mijn best ook deed om me in te leven in de wereld van The Soft Machine, het bleef vaak gokken naar wat de helden precies tegen elkaar zeiden. Gelukkig verkreeg ik in die tijd mijn eerste slangwoordenboek, het Dictionary of American Underworld Lingo uit 1950. De bandbreedte was beperkt - veel slang uit de wereld van de penoze, een soort bargoens dus, en veel legertaal uit de recente Tweede Wereldoorlog - maar heel wat duistere begrippen, uitspraken en contexten kregen plotseling enige duidelijkheid.

Ik moest hieraan denken toen ik vorig jaar werd gevraagd een nieuwe vertaling te maken van Naked Lunch, ook van William Burroughs. De oorspronkelijke vertaling was gemaakt in 1972, twee jaar voordat ik The Soft Machine deed. De vertalers hebben waarschijnlijk met dezelfde problemen gekampt als ik: tekortschietende reguliere woordenboeken en een gebrek aan slangwoordenboeken. Hoe anders was het toen ik me in 2009 aan Naked Lunch zette: ruim een meter slangwoordenboeken op de plank en de beschikking over internet. Afgezien van wat men inhoudelijk van mijn nieuwe vertaling van Naked Lunch vond, ze was in ieder geval vele malen accurater en vollediger dan de eerste uit 1972, waardoor de duistere wereld van Burroughs veel van haar geheimen prijsgaf. Er bestaat zelfs een site die helemaal gewijd is aan het idioom van Na-

[p. 74]

ked Lunch. Zo bleek dat de popgroep Steely Dan zich in de jaren zeventig vernoemd heeft naar een in Naked Lunch voorkomende reuzendildo.

Niet alleen houdt het slang zich aan geen enkele taalkundige regel, het ontwikkelt zich razendsnel en beperkt zich ook nogal eens tot een bepaald milieu of vakgebied. Als het al ingewikkeld is om de ontwikkeling van het Algemeen Beschaafd Nederlands te volgen, dan is het volgen van de substandard varianten daarvan een gekmakende bezigheid. Er zijn grammatica's, er is een Algemene Nederlandse Spraakkunst, er is een spellingscommissie, kortom: er bestaan allerlei instanties en maatstaven die de ontwikkeling van het Nederlands in kaart brengen en binnen de perken moeten houden. En zelfs dan wordt er geklaagd over ‘groter als’, ‘hun staan op de camping’, of ‘het rapport wat ik las’. Om nog maar te zwijgen over hedendaagse barbarismen als ‘we zijn weer up today’, of ‘op een gegeven momentum’.

In 1993 kreeg ik de vertaalopdracht voor Trainspotting, het debuut van de Schotse schrijver Irvine Welsh. De roman speelt zich af in de late jaren tachtig van de vorige eeuw, in het Groot-Brittannië van Margaret Thatcher. Om precies te zijn in Edinburgh, om nog preciezer te zijn in de havenwijk Leith, in kringen van losgeslagen, gedesillusioneerde jongeren die hun dagen slijten met zuipen, spuiten, slikken en vechten. Het is de ‘no-future generatie’, die zich zonder enig maatschappelijk vooruitzicht overgeeft aan het enige wat voor handen is om de tijd te doden: drank, voetbalgeweld en goedkope heroïne van slechte kwaliteit.

Vanuit een taalkundig perspectief bezien is dit een zeer interessante groep. Irvine Welsh legt zijn personages een mengelmoes in de mond van de dialecten van Schotland, Edinburgh en Leith, vermengd met het idioom van junks, dealers, voetbalhooligans, kroegvolk en penoze. Alsof dat nog niet erg genoeg is, schrijft Welsh dit koeterwaals ook nog eens fonetisch op. Toen ik de te vertalen tekst voor het eerst onder ogen kreeg schrok ik me een hoedje. Er was werkelijk geen touw aan vast te knopen. Hoe moest ik weten dat ‘Skatlin’ en ‘fitba’ respectievelijk ‘Scotland’ en ‘football’ betekenden, en dat ‘stoatin’ the baw' verwees naar seks met minderjarigen? De sleutel tot het raadsel bleek even simpel als doeltreffend: in arren moede begon ik de tekst hardop te lezen, en toen vielen de meeste puzzelstukjes op hun plaats. Alleen het excentrieke idioom bleef over, maar daar waren inmiddels slangwoordenboeken voor, en uiteindelijk ook het internet.

Maar er diende zich onmiddellijk een ander probleem aan: de tekst grotendeels begrijpen was één ding, maar hoe dat alles te vertalen? Het meest voor de hand liggend leek om de roman om te zetten in een equivalent Nederlands dialect, maar dat bleek niet haalbaar; moest het plat Amsterdams (‘traane kaake’), of plat Haags (‘trènah kèkah’) worden? Al snel bleek dat in het Nederlands het dialect toch een geheel andere rol vervult dan in het Engelse taalgebied.

Na overleg met de uitgever heb ik toen besloten om voor mijn vertaling niet te kiezen voor een dialect, maar voor een idioom, voor groepstaal, sociolect, zeg maar voor de poëzie van de straat. De levendige jongeren- en straattaal werkt in het Nederlands wél goed. Zodoende is Trainspotting niet vertaald in een bepaald dialect, maar in wat een recensent ‘algemeen verslaafd Nederlands’ noemde. De meningen over deze keuze lie-

[p. 75]

pen nogal uiteen. Tom Lanoye vond dat het boek het best in plat Antwerps had kunnen worden vertaald (uiteindelijk ook een havenstad met een vergelijkbare problematiek) en Herman Brood had de roman zelf wel willen vertalen, waarschijnlijk in het hem vertrouwde sociolect van de junk. De titel bleef onvertaald, omdat ten tijde van het verschijnen van de vertaling ook de gelijknamige film van Danny Boyle uitkwam.

Toch bleven er genoeg vertaalproblemen over. Het woord ‘cunt’, dat, afgezien van de vrouwelijke connotatie, op straat veelvuldig gebruikt wordt als scheldnaam, maar evenzeer als kameraadschappelijke benadering van leden van de peer group: ‘Hey, ya cunts, fancy ‘nother un?’ ‘Lul’ leek voor de hand te liggen, maar dat kun je, zoals in het voorbeeld, niet in het meervoud gebruiken. Even dacht ik nog aan ‘lullo’, maar juist in die tijd begonnen ze bij Jiskefet met hun beroemde Lullo's, en die hadden een totaal andere sociale achtergrond. Er zat, zo meende ik, niets anders op dan afhankelijk van de context een passend equivalent te zoeken. Zo passeerden ‘spuuglul’, ‘tyfuslijer’ en ‘klootzakken’ regelmatig de revue. Daarmee ging dat ene woord verloren, maar de gevoelswaarde bleef bewaard. Ook van deze keuze bleken er evenveel voor- als tegenstanders te zijn. Je kunt het nu eenmaal nooit iedereen naar de zin maken.

Iedere pagina was ook rijkelijk bestrooid met allerlei flexies, inflecties en declinaties van het woord ‘fuck’, maar dat neemt in het standaardvocabulaire van de Angelsaksische straatbewoner nu eenmaal een prominente plaats in. Of zoals een Ier mij in een pub ooit toevertrouwde: ‘I wish I'd invented the fuckin' word, I'd be fuckin' rich!’ Toen ik Trainspotting vertaalde, was het gebruik van ‘fucking’ in het Nederlands nog niet of nauwelijks doorgedrongen. Dat woord, of een verbastering ervan (‘fokking’), werd pas gemeengoed toen het in de loop van de jaren negentig, onder invloed van onder andere MTV, in de Nederlandse straattaal werd opgenomen. In Trainspotting moest het omschreven worden met andere krachttermen, die ik overigens wel voorradig had. De simpelste was ‘godverdomme’ (‘Waar is m'n spuit, gvd?’), maar dat kon je niet attributief gebruiken (‘Waar is m'n godverdomde spuit?’). In het latere werk van Irvine Welsh (bijvoorbeeld Glue en Porno) kon ik personages echter rustig dingen laten zeggen als ‘Waar is mijn fucking prins op het witte fucking paard?’, omdat het Nederlandse taaleigen dat inmiddels toeliet.

In 2006 vertaalde ik Londonstani van Gautam Malkani, een roman die zich in Londen afspeelt onder criminele randgroepjongeren van Indiase en Pakistaanse komaf. Die groep hanteert een sociolect dat taalkundig niet alleen vanwege geografie maar ook vanwege etnische achtergrond drastisch verschilt van dat van de jongelui uit Edinburgh. Toch bleek het vrij eenvoudig om te zetten in het inmiddels gangbare Nederlandse rappersidioom, met naast Nederlandse ook Marokkaanse en Antilliaanse invloeden. Zo kon het ook in dat boek rijk gezaaide ‘fucking’ consequent worden vervangen door het Nederlandse ‘fokking’.

Met het klimmen der jaren wordt het voor een vertaler steeds moeilijker om op de hoogte te blijven van de allernieuwste ontwikkelingen in de straattaal. Het vertalen van dat soort teksten kan dan ook beter voorbehouden blijven aan jonge vertalers, die nog met één been ‘op straat staan’. Knarren als ik kunnen zich qua slang beter beperken tot teksten als Hell's Angels van Hunter S. Thompson, waar ik momenteel aan werk, en dat zich afspeelt in de voor mij vertrouwde sixties.