Vooys. Jaargang 28

[p. 63]

De kop van Jut
Bram Ieven
Communisme of Goelag?
Over Aleksandr Solzjenitsyns De Goelag Archipel

Wie communisme zegt, zegt goelag. Het beroemde boek De Goelag Archipel van Solzjenitsyn heeft hier volgens Bram Ieven sterk aan bijgedragen. In de laatste aflevering van ‘De Kop van Jut’ van deze jaargang kritiseert Ieven de literatuuropvatting van de Russische Nobelprijswinnaar en plaatst hij vraagtekens bij de politieke ideeën van Solzjenitsyn. Uiteindelijk werpt Ieven de vraag op hoe hedendaagse vormen van destructie moeten worden beschouwd, welke rol communisme daarbij speelt en hoe zwaar de geschiedenis weegt.

In februari 1956 houdt Nikita Chroesjtsjov een toespraak waarin hij de persoonlijkheidscultus en interne zuiveringen van zijn voorganger Jozef Stalin scherp veroordeelt. De regimeverandering die de vrijlating van talloze politieke gevangenen garandeert, is op dat moment al ingezet. Ook Aleksandr Solzjenitsyn, schrijver en politiek slachtoffer van Stalins terreur, wordt gerehabiliteerd. Een tijdlang is Solzjenitsyn een prominent schrijver in de USSR, en internationaal vergaart hij grote roem. In 1970 ontvangt hij zelfs de Nobelprijs voor zijn oeuvre. Het succes dat hij in de USSR oogst is echter van korte duur. Hij keert zich tegen het regime en wordt in 1974 finaal het land uitgezet. Hij zal pas terugkeren naar Rusland na de val van de Sovjet-Unie.

Al vanaf de jaren zestig schreef Solzjenitsyn aan een uitzonderlijk werk dat fictie en geschiedenis vermengt, uiteindelijk duizenden pagina's zou tellen en een literair-politiek monument van ongezien niveau zou vormen. Een werk waarin de horror van het communisme voor ieder die het lezen wil te peilen is: De Goelag Archipel. Solzjenitsyn heeft zijn plaats in de canon goeddeels verworven door dit boek, waarmee de Russische term goelag (rynar) een mondiaal en alledaags begrip werd, onlosmakelijk verbonden met de toekomst van het communisme. Al ontving Solzjenitsyn de Nobelprijs reeds voorafgaand aan de publicatie van het eerste deel van zijn beroemde zevendelige trilogie, de lezing die hij schreef (maar niet kon uitspreken) bij de toekenning van de Nobelprijs draagt alle sporen van de visie die hij in zijn magnum opus ontwikkelde. In De Goelag Archipel wordt het verhaal van het ontstaan en de rol van de goelag in de communistische USSR gedocumenteerd. Het verhaal vermengt fictieve gesprekken en verhalen van anderen met historische analyses en bespiegelingen, maar bevat ook het relaas van Solzjenitsyns eigen gevangenschap in de werkkampen van Siberië. Mede dankzij het feit dat Solzjenitsyn honderden mondelinge getuigenissen in zijn boek verwerkte, kan De Goelag Archipel gelezen worden als een literair monument voor al

[p. 64]

wie omkwam in de goelags. De poëticale opvatting die ten grondslag ligt aan het boek, wordt helder uiteengezet in Solzjenitsyns Nobelprijslezing. Daarin schrijft hij dat de drijfveer achter zijn werk het besef is dat er een volledige nationale literatuur in de goelags achterbleef en teloorging:

Those who fell into that abyss already bearing a literary name are at least known, but how many were never recognized, never once mentioned in public? Virtually no one managed to return. A whole national literature remained there, cast into oblivion not only without a grave, but even without underclothes, naked, with a number tagged on its toe. Russian literature did not cease for a moment, but from the outside it appeared a wasteland. (Solzjenitsyn 1970)

Wie schrijft komt sneller in de goelags, suggereert Solzjenitsyn, die zelf werd veroordeeld omwille van enkele kleine opmerkingen over Stalin in een brief aan een kameraad. Meer zelfs, het fragment suggereert dat iedereen schrijft of een literair vermogen in zich heeft. Literatuur is voor Solzjenitsyn immers de oorspronkelijke expressie van een volk. Literatuur, schrijft hij: ‘conveys irrefutable condensed experience (...) it becomes the living memory of the nation (...) literature, together with language, protects the soul of the nation.’ (Solzjenitsyn 1970) Wanneer dat volk onderdrukt wordt door een totalitair regime, wordt schrijven onmogelijk. Communisme maakt de oorspronkelijke expressie van een volk onmogelijk en vernietigt daardoor haar literaire capaciteit. De Goelag Archipel wordt door Solzjenitsyn dan ook wel een ‘common, collective monument’ genoemd voor wie nooit tot schrijven kwam.

In Solzjenitsyns opvatting over de nauwe relatie tussen literatuur en volk weerklinkt een vorm van Russisch liberalisme dat de USSR begrijpt als een accidentele aberratie van wat wezenlijk Russisch is. Deze opvatting is onder andere ook terug te vinden in het werk van de invloedrijke denker Isaiah Berlin. In een essay uit 1990 spreekt hij de hoop uit dat de val van de USSR tot een opleving van een werkelijk Russische cultuur zou leiden: ‘The Russians are great people, their creative powers are immense and once they are set free there is no telling what they may give to the world.’ (Berlin 2004) Lang voor Berlin was Solzjenitsyn ervan overtuigd dat de Russische ziel herwonnen moest worden. De Goelag Archipel, dat als monument diende voor die unieke ziel, was een poging daartoe. Na de val van de USSR pleitte Solzjenitsyn ook steeds nadrukkelijker voor een terugkeer naar traditioneel Russische waarden; hij ging zelfs zo ver te verlangen naar een herinvoering van de Russische monarchie.

Natuurlijk was Solzjenitsyns aanklacht tegen de goelag en tegen het totalitaire regime van de USSR terecht. Problematisch is echter dat zijn poëticale opvatting literatuur reduceert tot de expressie van een volk. De mogelijkheid om via literatuur een universele kwestie te behandelen wordt daarmee tenietgedaan. Toch is er voor Solzjenitsyn een universele, transhistorische waarheid die hij steeds weer laat doorklinken in De Goelag Archipel. Deze opvatting is dat iedere vorm van communisme of socialisme uiteindelijk tot een goelag leidt. Niet enkel Stalin, of zelfs Lenin, maar iedere vorm van communisme mondt daarin uit. In diverse lezingen is de schrijver hierover zeer direct

[p. 65]

Illustratie: Josha Stribos

en noemt hij communisme ‘a false and dangerous current (...) [that] leads to a total destruction of the human spirit and to a levelling of mankind into death’. (Solzjenitsyn 1978)

Willen we de huidige relevantie van Solzjenitsyn als schrijver inschatten, dan moeten we ons niet enkel afvragen of zijn opvattingen over literatuur en volk vandaag nog overtuigend zijn; we moeten ook de vraag durven stellen of zijn afkeer van iedere vorm van communisme wel terecht is. We leven in een wereld waarin de globalisering de koppeling van volk en literatuur heeft achterhaald. We zien ook niet langer de oude goelags die volgens Solzjenitsyn de destructie van de geest doorvoerden. Er zijn echter nieuwe goelags, nieuwe destructies. Het huidige politiek-economische systeem produceert een enorme sociale ongelijkheid: ruim een vierde van de totale wereldpopulatie leeft in absolute armoede, het aantal groeit ieder jaar en iedere dag sterven vijftigduizend mensen aan armoede of door aan armoede gerelateerde ziektes die makkelijk verholpen zouden kunnen worden. Het huidige politiek-economische systeem zet ook een enorme druk op het ecosysteem. Het gevolg: een destructie die minstens zo ontzagwekkend is als de destructie die Solzjenitsyn ervoer. Het is voor die destructie dat we vandaag een oplossing nodig hebben. De oplossing zal niet particulier mogen zijn - niet de unieke expressie van één volk - maar mondiaal en universeel: de gemeenschappelijke inspanning van ieder. Hierbij zou het wel eens kunnen blijken dat een - laten we zeggen: minimale - vorm van communisme noodzakelijk is willen we de massale destructie die vandaag toeslaat tegengaan. De claim van Solzjenitsyn zou daarmee dus omgedraaid worden: niet communisme is goelag, maar communisme óf goelag. Laat ik een voorbeeld geven om dit te illustreren.

Arme landen of inheemse volkeren die rijk zijn aan bosgebied kunnen hun financiële schulden niet langer betalen, of trachten een weg te vinden uit de armoede waarin ze leven. Ze verkopen bosgronden aan privébedrijven die de bomen kappen, of ze kappen de bomen zelf en verkopen het hout als kapitaalproduct aan bedrijven. Dit is vaak de enige uitweg voor ontwikkelingslanden met een zekere hoeveelheid bos en een onaflosbare internationale schuld. Maar de ontbossing neemt momenteel ongekende proporties aan. Ons ecosysteem wordt in toptempo uit balans getrokken en de onom-

[p. 66]

keerbaarheid van dit proces is reëel. Dit is een gevolg van sociale onrechtvaardigheid en armoede. Zolang het systeem van internationale schuldopbouw en privatisering van natuurgebieden niet gewijzigd wordt zal deze situatie niet veranderen. Een vorm van ecocommunisme, waarin we ervan uitgaan dat het ecosysteem gemeenschappelijk goed is dat niet aan privatisering (en daarmee aan economisch winstbejag) ten prooi kan of mag vallen, lijkt nu bijna onvermijdelijk. De eis dat de basisonderdelen van ons ecosysteem een gemeenschappelijk goed zijn, is echter volkomen inhoudsloos zonder ook een einde te maken aan de systematische uitbuiting die inheemse groepen dwingt hun bossen te kappen. Om dat te bereiken moeten de landen die in een vicieuze cirkel van internationale schulden zitten, ook geholpen worden. Een verregaande beweging richting mondiale sociale rechtvaardigheid is hier verbonden aan pertinente ecologische maatregelen.

Wat hieruit blijkt, is dat het particularisme en de aandacht voor de ziel van het volk nu niet langer relevant zijn - zo ze dat ooit al waren - en dat de door Solzjenitsyn verguisde begrippen ‘universeel’, ‘destructie’ en ‘communisme’ vandaag de dag - en wellicht altijd al - een heel andere inhoud hebben: communisme is het tegenwicht van een politiek-economisch systeem dat als gevolg van haar basisprincipes de overgrote meerderheid van de wereldbevolking tot armoede dwingt. Communisme is een politiek standpunt dat stelt dat de afbouw van de druk op het ecosysteem alleen mogelijk is wanneer we ervan uitgaan dat het ecosysteem iedereen toebehoort, dat het niet als economisch product verhandeld kan worden, en dat we daarvoor ook de nodige mondiale politieke en economische maatregelen moeten treffen. Dit staat ver van de ideologische misconstructie waardoor Solzjenitsyn werd verblind. In 1974, in een uitstekende recensie van De Goelag Archipel, schreef de Marxistische econoom Ernst Mandel: ‘[T]he international bourgeois wants to concentrate attention on The Gulag Archipelago in order to divert attention from its own crimes and to whip up hostility toward communism.’ Ook vandaag is het van belang dat we ons concentreren op de destructie die we in onze tijd kunnen zien en ons niet laten verblinden door de spoken uit het verleden.

Literatuur

Berlin, I., The Soviet Mind Russian Culture under Communism, Washington 2004.

Food and Agriculture Organizations of the United Nations, ‘Global Forest Resource Assesment 2010’. Op: www.fao.org/forestry/fra/fra2010/en, bezocht op 01-09-2010.

Mandel, E., ‘Solzhenitsyn, Stalin, and the October Revolution’. In: The New Left Review, juli-augustus (1974), pp. 51-61.

Shiva, M. en V. Shiva, ‘The Political Ecology of Resurgence of Malaria in India’. In: TWN: Third World Network (2009), http://www.twnside.org.sg/title/india-cn.htm, bezocht op 01-09-2010.

Solzjenitsyn, A., ‘Nobel Lecture’ (1970). Op: nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1970/solzhenitsyn-lecture.html, bezocht op 01-09-2010.

Solzjenitsyn, A., De Goelag Archipel, Baarn 1974.

Solzjenitsyn, A., ‘A World Split Apart (Harvard Address)’ (1978). Op: www.columbia.edu/cu/augustine/arch/solzhenitsyn/harvard1978.html, bezocht op 01-09-2010.