Vooys. Jaargang 28

[p. 70]

In de kast!
Jaap Faber
Guus Kuijers boek voor alle mensen

Illustratie: Ellen Tapia-Quilodrán

In de rubriek ‘In de kast!’ vragen letterkundigen aandacht voor schrijvers of boeken die ten onrechte over het hoofd lijken te worden gezien. In deze ‘In de kast!’ is het woord aan Jaap Faber, lector Nederlands aan de universiteit van Boekarest. Volgens Faber verdient de jeugdliteratuur van Guus Kuijer - en dan met name Het boek van alle dingen - een plek in ieders kast, niet alleen die in de kinderkamer.

Volkomen onschuldige kinderen: de Nederlandse (jeugd)literatuur wemelt ervan. Het summum van deze fictieve menssoort is uiteraard te vinden in de Kleine gedigten voor kinderen van Hieronymus van Alphen: pruimenjantje die, hoewel geteisterd door welhaast ontembare begeerte, met zichzelf (hardop!) overlegt en in al zijn volmaaktheid besluit te luisteren naar zijn geweten (‘Maar ik wil gehoorzaam wezen,/ En niet plukken: ik loop heen’). Deze deugd wordt vanzelfsprekend beloond, want hoe krijg je kinderen anders zo gek de verboden vruchten te laten voor wat ze zijn? Deze projectie van de Ideale Mens op kleine kinderen bezorgt me op betere dagen een licht gegrinnik maar vooral kromme tenen - de parodie van John O'Mill is me dan ook uit het hart gegrepen (‘Jantje zag eens pruimen hangen/ O als eieren zo groot/ De tuinman zag zijn bolle wangen/ En sloeg de vuile gapper dood’). Van Alphen moet natuurlijk - zo zegt mij mijn leesgeweten - in zijn tijd worden bezien, wat het misschien allemaal iets minder ernstig maakt. Krommer worden de tenen bij een serie als De Kameleon, naar mijn beste weten toch geschreven in de twintigste eeuw, waarin de ‘kwajongens’ qua subversiviteit niet verder komen dan het eten van een bakje patat als ontbijt of het ‘racen’ met hun ‘speedboot’ over de plas. Waarvoor dan ook steevast in het volgende hoofdstuk boete wordt gedaan bij respectievelijk vader of wijkagent. In de kern zijn het goede jongens, die geen kans voorbij laten gaan de wereld een stukje beter te maken. Zelfs een gewaardeerd auteur als Jan Terlouw kon het niet laten om de bijkans volmaakte Stach, als voorbereiding op zijn koningschap, in heel Katoren het D66-programma vast in te laten voeren. Kernpunten: oplichters zijn slechte mensen, milieuvervuiling is een kwade zaak, maar naastenliefde en saamhorigheid lossen alles op.

Op het eerste gezicht lijkt zich in deze reeks van soortgenoten van Pieter Hendrik Hagelslag (‘Het braafste kind dat ik ooit zag’) ook Thomas Klopper, de hoofdpersoon uit Guus Kuijers Het boek van alle dingen (2005), te bevinden. Thomas is nog maar negen maar al de ideale schoonzoon. Als enige jongen uit de buurt durft hij zijn buurvrouw - van wie iedereen weet dat ze een heks is - te helpen, hij stuurt liefdevolle briefjes naar de zestienjarige Elisa om haar ervan te verzekeren dat ze ondanks haar leren been en ontbrekende vingers wél mooi is, en hij biedt aan, wanneer zijn vader hem een pak slaag wil geven, zelf alvast de houten lepel mee naar boven te nemen. Bovendien vindt

[p. 71]

hij het pak slaag niet zo'n ramp, als zijn vader er maar mee zou ophouden zijn moeder te slaan. Geen wonder dat alle engelen in de hemel ‘hopeloos verliefd [waren] op Thomas’. (101)

Maar waarom wordt de ideale schoonzoon geslagen? Steelt hij appels? Presteert hij ondermaats op school? Pest hij zijn zusje? Welke duistere karaktertrek ligt ten grondslag aan deze straf? Welnu: hij zingt fout. Tijdens de zondagse dienst, in een kerk gevuld met ‘ongeveer twintig stokoude mensen die blind of doof of mank waren’ (13), zingt Thomas tijdens de litanie: ‘Goede stierenheer, verlos onze ellendige zondagen.’ (14) We schrijven 1951, en zonder er een woord uitleg aan te besteden heeft Kuijer het milieu geschetst. ‘Er waren twee ergste dingen. Het ene was: fout geweest in de oorlog. Het tweede was: op zondag in de tram zitten.’ (13) Dixit Thomas: wijsheden die hij van zijn vader - het absolute gezag - geleerd heeft. Gezellige opvattingen houdt die er niet op na, dus het godslasterlijk vervalsen van litanieteksten is een flink pak slaag waard. De realiteit van het opgroeien met een - naar hedendaagse maatstaven - godsdienst-mallotige vader wordt door Kuijer bijzonder levendig geschetst, in een relatief kort verhaal en zonder betweterige explicitering. De kinderlijke blik van Thomas vormt het venster op de wereld, en het contrast tussen ‘de werkelijkheid’ en zijn waarneming daarvan is deels de verklaring dat zijn bijna-heiligheid niet de minste ergernis wekt. Om dat te bereiken is het noodzakelijk dat die kinderlijke blik overtuigend vormgegeven wordt, en dat is precies waarin Guus Kuijer zich onderscheidt van vele anderen. De gedachtewereld van Thomas straalt zo'n natuurlijkheid uit dat hij als karakter geloofwaardig wordt: hij is zich niet bewust van zijn voorbeeldigheid, net zo min als hij zich bewust is van zijn blasfemie in de ogen van zijn vader. Illustratief hiervoor zijn de gesprekken die hij met enige regelmaat voert met Jezus, die zich op onorthodoxe wijze aan Thomas openbaart. Het Paasverhaal, verteld op school, doet Thomas elk jaar weer verdriet, maar daar komt verandering in:

Thomas sloot zijn ogen en daar, in het donker achter zijn oogleden, verscheen hem onverwachts de Here Jezus. Thomas schrok zich een hoedje, maar hij hield zijn ogen dicht, want hij was benieuwd wat de Heer te zeggen had.
Jezus glimlachte en zei: ‘Ik laat me nooit meer aan het kruis slaan, ik vertik het langer. Het is nu wel mooi geweest.’
Toen verdween Hij, even snel als Hij gekomen was.
Dat was goed nieuws, ook voor meester Onstein van school. Die hoefde dat vreselijke verhaal dus nooit meer te vertellen. Thomas voelde zich intens gelukkig. (25)

Steeds vaker voert Thomas gesprekken met Jezus, die hem weliswaar niet echt kan helpen het probleem van zijn vader op te lossen, maar hem toch enigszins weet te troosten met de mededeling dat Zijn eigen vader ook geen makkelijke was: die liet Hem immers aan het kruis slaan, of Hij nu wilde of niet.

Guus Kuijer is nooit bang geweest in zijn boeken voor relatief jonge kinderen moeilijke thema's te verwerken. In principe toch luchtige en vrolijke boeken als de Madelief-reeks vermijden onderwerpen als dode oma's, slechte huwelijken en racisme bepaald niet. In Het boek van alle dingen is onder meer religie aan de beurt - een onderwerp waarover Kuijer in 2006 het uitstekende essay-in-boekvorm Hoe een klein rotgodje God ver-

[p. 72]

moordde publiceerde. Hierin toonde hij te beschikken over een zeer heldere, intelligente kijk op godsdienst in al zijn vormen, en over het vermogen zijn ideeën daarover op bijzonder spitse wijze te formuleren. In Het boek van alle dingen neemt de auteur veel minder expliciet stelling, maar de wijze waarop hij in dit boek met religie omgaat is zo mogelijk nog interessanter, en in het beste geval ook invloedrijker.

Een bijzondere vorm van collectief vrouwelijk verzet in het boek illustreert hoe Kuijer zonder expliciet te zijn stelling neemt tegen religie. Thomas' moeder durft nauwelijks tegen haar man in opstand te komen, maar buurvrouw Van Amersfoort, de heks, heeft daar minder moeite mee. ‘Geluk begint met niet meer bang zijn’, vertelt ze Thomas. (26) Om de macht van de vader te breken mobiliseert ze een groep vrouwen, eveneens ‘heksen’, die de huiskamer in beslag nemen en deze vullen met gezelligheid, vrolijkheid en het lezen van versjes van Annie M.G. Schmidt in plaats van psalmen. De hekserij bestaat niet uit het brouwen van toverdrankjes, maar uit een vorm van macht tegenover de vader, de man. Wanneer ook Thomas' zus Margot besluit zich niet meer door haar vader de wet te laten voorschrijven, niet meer bang te zijn, ziet Thomas haar ‘voor [zijn] ogen een heks worden’. (98)

Het boek van alle dingen is een pleidooi voor een persoonlijke, individuele en vrije beleving van religie. Dat blijkt niet alleen uit het geluk van de heksen. De ijzeren hand waarmee de vader zijn gezin op het ware pad houdt zorgt er alleen maar voor dat ‘de Vader voor altijd uit [Thomas] was weggeranseld.’ (17) Toch staat dit voor Thomas geenszins een band met Jezus in de weg, hoe onconventioneel die band ook is. Het aura van religie en godsdienst als hoog, ernstig, verheven en onaantastbaar wordt door Kuijer flink door de mangel gehaald ten gunste van een godsbeleving waarin Jezus een vriend is met wie Thomas op gelijke voet kan praten en waarin vermakelijke versjes niet minderwaardig zijn aan statige psalmvertalingen. In die zin vertoont dit boek enige overeenkomst met Kuijers al genoemde essay over religie: het is hier vaders ‘rotgodje’ dat trams op zondag, spijkerbroeken voor vrouwen en het lezen van ‘door mensen geschreven boeken’ verbiedt, en dat Thomas' idee van het goddelijke (bijna) vermoordt. Dat dit goddelijke ook kan bestaan uit gesprekken met een zelf gefantaseerde Jezus en pikzwarte engelen in de hemel (‘daar zag je er de laatste tijd steeds meer van’, 101) die verliefd zijn, is een verhaal dat niet alleen kinderen vaker verteld zou moeten worden.

Wanneer Kuijer in zijn jeugdboeken een zwaar, of op zijn minst serieus, thema combineert met zijn luchtige, directe stijl, dan gebeurt er iets bijzonders. Dan ben je niet alleen bereid te geloven dat er in zijn wereld perfecte negenjarigen rondlopen, maar wil je ook als volwassene maar al te graag weten wat Kuijer kinderen te melden heeft. Het is op dit gebied dat Het boek van alle dingen zich niet alleen van veel andere jeugdliteratuur onderscheidt, maar ook uitsteekt boven het meeste andere werk van Kuijer zelf. Hoewel spelend in 1951 is de thematiek actueel: huiselijk geweld, al dan niet op religieuze grondslag, komt nog altijd veel voor. Ook religieuze intolerantie in het algemeen, belichaamd door doen en denken van Thomas' autoritaire vader, is vandaag de dag aanweziger dan gewenst. Hoewel de oplossing voor beide zaken niet een-twee-drie voorhanden ligt, en het irreëel zou zijn te verwachten deze pasklaar in een jeugdroman aan te treffen, rechtvaardigt de manier waarop Kuijer deze problematiek behandelt in Het boek van alle dingen een plaats in de kast van de belangrijke boeken.