Vooys. Jaargang 28

[p. 66]

De kop van Jut!
Jeanette den Toonder
Michel Houellebecq: herhaling en provocatie

In de rubriek ‘De Kop van Jut!’ krijgen letterkundigen de gelegenheid om kritiek te uiten op werken of auteurs die een vanzelfsprekende plek in de canon lijken te hebben veroverd. In dit nummer richt Jeanette den Toonder, universitair docent met de specialisatie Franse en Franstalige Contemporaine Literatuur en Cultuur, haar pijlen op het werk van de auteur Michel Houellebecq. Zij zet vraagtekens bij de literaire kwaliteit van zijn boeken en omschrijft het ‘enfant terrible’ van de Franse letterkunde als een provocateur.

De Franse auteur Michel Houellebecq (pseudoniem van Michel Thomas) is in Nederland vooral bekend vanwege zijn romans, waarvan Les particules élémentaires (1998) en Plateforme (2001) de bekendste zijn. Houellebecq is echter ook essayist en dichter. Een vergelijking van twee dichtbundels geeft de spanning aan die het werk van Houellebecq kenmerkt. De eerste, Rester vivant, verscheen in 1991; de tweede, La poursuite du bonheur, publiceerde hij een jaar later. In Rester vivant, dat wordt beschouwd als een ‘dichtbundel in proza’, vinden we vermakelijke oneliners die op ironische toon de zwartgallige visie van de auteur op de maatschappij weergeven, zoals: ‘N'ayez pas peur du bonheur: il n'existe pas’.¹ De dichter spoort de lezer aan een diepe wrok te koesteren ten aanzien van het leven, waarmee de boodschap al meteen in dit eerste werk duidelijk wordt: wees op je hoede, want de maatschappij heeft tot doel het individu te vernietigen. Toch blijkt uit de titel van de bundel uit 1992 dat het eigenlijke doel het vinden van geluk is, ondanks alle diepe ellende die de romanpersonages ondervinden en waardoor ze ondergedompeld worden in nihilisme. Op zoek zijn naar geluk terwijl je weet dat het niet bestaat is een paradox die het werk van Houellebecq interessant maakt, maar niet geniaal of alomvattend, zoals veel van zijn bewonderaars beweren.

Eind jaren negentig bereikte het werk van Houellebecq een breed publiek. De kritiek op de huidige consumptiemaatschappij, de beschrijvingen van de leegheid van het bestaan aan het eind van de twintigste eeuw en de anti-utopische, sciencefictionachtige situaties in de romans raakten blijkbaar een gevoelige snaar. Daarbij kwamen nog de vele scènes waarin seksuele begeerte leidt tot haat en ongeluk, een situatie van liefdeloosheid die naar Houellebecqs overtuiging is ontstaan door de bandeloosheid van de seksuele revolutie van de jaren zestig. Al deze meedogenloze kritiek trok de aandacht, maar mijns inziens is deze aandacht voornamelijk gecultiveerd door de polemieken die al snel ontstonden rondom de persoon van de auteur. De ophef die vooral de literaire wereld in Frankrijk bezighield en die met name ging

1 ‘wees niet bang voor het geluk; dat bestaat niet’.

[p. 67]

over Les particules élémentaires, sloeg al snel om in heftige discussies tussen bewonderaars en tegenstanders over Houellebecqs briljante of juist racistische en reactionaire ideeën. Dergelijke discussies hebben naar mijn mening niets te maken met het literaire gehalte van het werk.

De auteur speelde zelf een rol in het vergroten van het mysterie rondom zijn persoon door kort na het verschijnen van Les particules élémentaires naar Ierland te verhuizen om daar in afzondering verder te schrijven. Tijdens interviews maakt hij vaak een ongeïnteresseerde indruk: hij rookt aan één stuk door en laat lange stiltes vallen. De interviewers spreken van nonchalance en ongrijpbaarheid. Juist omdat de persoon Houellebecq moeilijk lijkt te doorgronden, verlangt het publiek naar het beslissende woord uit zijn mond. Sommigen zien in hem een hedendaagse profeet.

Aan het eind van de twintigste eeuw kan Houellebecq zeker gezien worden als literaire provocateur, maar dat betekent niet dat zijn werk literair of stilistisch grote hoogten bereikt. Zijn gedichten en romans worden gekenmerkt door een weinig bijzondere vorm omdat ze aansluiten bij een traditionele opbouw en verhalende intrige. De romans bevatten veel klinische beschrijvingen en wetenschappelijke termen, door sommige critici als neo -realistisch bestempeld. Naar aanleiding van het overlijden van de grootvader van de hoofdpersonages in Les particules élémentaires, de broers Bruno en Michel, vinden we bijvoorbeeld een uitgebreide observatie over het ontbinden van lijken:

Les matières protéiques en voie de fermentation sont exploitées par les larves de Piophila petasionis et par les coléoptères du genre Corynetes. Le cadavre, décomposé et contenant encore quelque humidité, devient ensuite le fief des acariens, qui en absorbent les dernières sanies. (1998: 51).²

In de proloog van het boek en in het laatste hoofdstuk voor de epiloog blijkt dat de oude mensheid met al zijn gebreken niet meer bestaat en is vervangen door een nieuw, meer geperfectioneerd ras. De verteller, die tot het nieuwe ras blijkt te horen, laat zich dan van een poëtischer kant zien. In wat opgevat zou kunnen worden als poëtisch proza wordt een beeld geschetst van die nieuw aangebroken periode:

Nous vivons aujourd'hui sous un tout nouveau règne, / Et l'entrelacement des circonstances enveloppe nos corps, / Baigne nos corps, / Dans un halo de joie. / Ce que les hommes d'autrefois ont quelquefois pres-/ senti au travers leur musique, / Nous le réalisons chaque jour dans la réalité pratique. (1998: 12)³

2 ‘Van de gistende eiwithoudende stoffen profiteren de larven van Piophila petasionis en de schildvleugeligen van het geslacht Corynetes. Het ontbonden kadaver, dat nog een restje vochtigheid bevat, wordt vervolgens het domein van de mijtachtige, die er het laatste bloederige vocht uit opzuigen.’ (AP, herziene druk, 2001: 43)

3 ‘Wij leven nu onder een geheel nieuwe heerschappij, / En het netwerk der omstandigheden omsluit onze lichamen, / Omspoelt onze lichamen / In een halo van vreugde. / Waarvan muziek de mensen vroeger soms een voorgevoel kon geven, / Dat brengen wij in de praktijk in ons dagelijks leven.’ (AP, herziene druk 2001: 9)

[p. 68]

De opeenvolging van woorden van vier of vijf lettergrepen, het afbreken van het woord ‘pressenti’, het geforceerde rijm ‘musique - pratique’ en de herhaling van klanken in ‘autrefois, quelquefois’ getuigen mijns inziens van een weinig evenwichtige en enigszins schamele tekst wat betreft vorm en woordgebruik. Daarnaast vinden we in dezelfde roman vergelijkingen die opvallen vanwege hun gebrek aan originaliteit: ‘Dans le bâtiment de béton blanc et d'acier, là même où sa grand-mère était morte, Djerzinski prit conscience, pour la deuxième fois, de la puissance du vide’. (1998: 356)⁴ Het gebouw van wit beton en staal, het ziekenhuis, is uiteraard bij uitstek geschikt voor een reflectie op de dood en de leegte. Dit is een mooi voorbeeld van de afstandelijkheid die het Houellebecquiaanse personage karakteriseert: cynisme en kilheid voeren over het algemeen de boventoon.

Dit verandert in de roman Plateforme, waar de westerse samenleving het opnieuw moet ontgelden aangezien personages wederom slachtoffer zijn van het liberalisme en kapitalisme. In Plateforme vormt het toerisme, en daarbinnen de seksindustrie, het uitgangspunt van de kritiek. De thematiek uit eerdere boeken wordt dus herhaald, maar nu is de stijl af en toe persoonlijk:

Le ciel était d'un bleu immaculé, le temps presque doux; c'était sans doute un des derniers beaux week-ends avant l'automne. Après l'amour, le dimanche matin, nous fîmes une longue promenade sur la plage. J'observais avec surprise les bâtiments néo-classiques, un peu kitsch, des hôtels. Arrivés à l'extrémité de la plage, nous nous assîmes sur les rochers. (2001: 292)⁵

In dit citaat vinden we alle ingrediënten voor een romantisch samenzijn, maar de verschillende clichématige beelden (smetteloos blauwe lucht, het maken van een lange wandeling over het strand, samen op de rotsen zitten) maken het geheel net zo kitscherig als de gebouwen waar het hoofdpersonage op wijst, terwijl de romantische verhouding die ontstaat tussen Valérie en Michel toch een sprankje hoop biedt in de door de seksmarkt beheerste wereld van Plateforme.

Door de functionele romanstijl wordt de aandacht gevestigd op de beschouwingen en maatschappelijke discussies die in het werk van Houellebecq een belangrijke plaats innemen. De werkelijke kracht van zijn schrijven bevindt zich in het essayistische, zoals ook blijkt uit bijvoorbeeld zijn analyse van het werk en de opvattingen van de Amerikaanse schrijver H.P. Lovecraft en de bundel artikelen en interviews Interventions (1998) waarin hij zijn artistieke benaderingswijze, zijn twijfels en doelen uiteenzet. Volgens de schrijver zelf kan de roman alles in zich verenigen: wetenschappelijke of fi-

4 ‘In het gebouw van wit beton en staal, op precies dezelfde plek waar zijn grootmoeder was gestorven, werd Djerzinski zich voor de tweede keer bewust van de macht van de leegte.’ (AP, herziene druk 2008: 307)

5 ‘De lucht was smetteloos blauw, het weer haast mild; het was waarschijnlijk een van de laatste mooie weekends voor de herfst. Op zondagochtend maakten we na het vrijen een lange wandeling over het strand. Ik keek vol verbazing naar de neo-klassieke, ietwat kitscherige gebouwen van de hostels. Aan het einde van het strand gingen we op de rotsen zitten.’ (AP, herziene druk 2008: 240)

[p. 69]

losofische discussies, betogen van sociologische of biologische aard, muzikale kritiek; alles wat de mens voortbrengt. De illustratie van deze opvatting leidt echter tot teksten die wel de aandacht trekken en reacties uitlokken, maar die niet getuigen van uitzonderlijke literaire kwaliteiten wat betreft vorm en stijl.

Houellebecqs provocerende opvattingen zijn inmiddels - twaalf jaar na de eerste heftige reacties - een bekend onderdeel van zijn werk geworden. Na de periode van provocatie blijft er vooral meer van hetzelfde. In zijn meest recente roman, La possibilité d'une île (2005), wordt het onderwerp van genetische manipulatie en klonen dat in Les particules élémentaires werd geïntroduceerd verder uitgewerkt. Het verhaal is gesitueerd in een toekomstige wereld waar de mensheid is uitgestorven vanwege klimaat-en nucleaire rampen. De mensen van het nieuwe ras dat is ontstaan zijn zich bewust van het feit dat ze biologische machines zijn die kunnen denken maar niet kunnen voelen. Ook hier is de hoofdpersoon een antiheld, ook hier staat de sociale en morele satire van onze tijd centraal. De bekende thema's worden verder uitgesponnen, na de provocatie blijft de kritiek.

Michel Houellebecq is een overtuigend essayist, maar geen groot romanschrijver of dichter. Zijn literaire werk is volgens mij dan ook erg overschat, zeker nu het schokeffect heeft plaatsgemaakt voor het herhalen, het herkauwen zelfs, van de thematiek. Ook kan de auteur opportunisme worden verweten: de Franse uitgeverij Fayard kocht Houellebecq voor een recordbedrag weg bij zijn oude uitgever Flammarion. Een staaltje literair kapitalisme, waarbij zich ook nog eens de mogelijkheid voordeed om zijn laatste roman te verfilmen, aangezien Fayard ook actief is op audiovisueel gebied. Deze bewerking - een sciencefictionfilm uit 2008 met Benoît Magimel in de hoofdrol - werd geregisseerd door de schrijver zelf.

Literatuur

Houellebecq, M., Rester vivant et autres textes, Paris 1991.

Houellebecq, M., H.P. Lovecraft, contre le monde, contre la vie, Paris 1991.

Houellebecq, M., La poursuite du bonheur, Paris 1992.

Houellebecq, M., Interventions, receuil d'essais, Paris 1998.

Houellebecq, M., Les particules élémentaires, Paris 1998.

Houellebecq, M., Plateforme. Au milieu du monde, Paris 2001.

Houellebecq, M., La possibilité d'une île, Paris 2005.