Vooys. Jaargang 28

[p. 145]

Natascha Veldhorst
Zingend door het leven. Het Nederlandse liedboek in de Gouden Eeuw
Amsterdam (Amsterdam University Press) 2009
€29,50
178 pagina's
ISBN 978 90 89641 46 5

Marleen van de Pol
Een gevoel van samenhorigheid

Het wordt steeds moeilijker om subsidie te krijgen voor geesteswetenschappelijk onderzoek. Een onderzoek moet niet alleen methodisch goed onderbouwd zijn, maar het moet ook relevant zijn. Close readings zijn niet meer toegestaan, tenzij deze tot doel hebben kennis te verwerven die ook op de hedendaagse maatschappij van toepassing is. Het gevolg is dat onder andere een grote groep neerlandici zich in allerlei bochten wringt om aan deze voorwaarde te voldoen. De blik is gericht op het functioneren van literatuur binnen het literaire veld en daarmee lijkt de inhoud van het eigenlijke onderzoeksobject, namelijk de tekst, uit het oog verloren te zijn. Het zou prettig zijn als er een combinatie van beide mogelijk is: close readings die maatschappelijk relevant zijn. Misschien is dit de reden dat binnen historisch letterkundig onderzoek ideeën uit het New Historicism tegenwoordig steeds meer navolging krijgen, omdat hiermee iets gezegd kan worden over de invloed van maatschappij op teksten en vice versa. Extreem kort door de bocht is namelijk de kerngedachte van het New Historicism dat tekst en context elkaar wederzijds beïnvloeden. In de praktijk blijkt het nog niet eenvoudig te zijn om dit type onderzoek uit te voeren. Toch verschijnen er af en toe publicaties waarin het is gelukt om de maatschappelijke relevantie van historische teksten te belichten zonder daarbij te verdrinken in een grootschalig New Historicism-onderzoek; Zingend door het leven is hier een voorbeeld van.

Natascha Veldhorst is universitair docent muziek en literatuur bij de vakgroep Algemene Cultuurwetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Eerder publiceerde zij het boek De perfecte verleiding. Muzikale scènes op het Amsterdamse toneel in de zeventiende eeuw (2004). Zingend door het leven behandelt liedboeken uit Nederlands Gouden Eeuw, door zowel in te gaan op de bundels zelf, als op het functioneren van deze liedboeken binnen hun contemporaine maatschappij. Wat meteen in het oog springt zijn de vele kleurillustraties. Vrijwel iedere pagina is voorzien van een bijpas-

[p. 146]

sende afbeelding: niet alleen foto's van pagina's uit de besproken liedboeken zijn afgedrukt, maar ook vele schilderijen waarop te zien is hoe mensen aan het zingen zijn met een liedboek op schoot. Er is zelfs een tegel afgebeeld waarop een herderin met een liedboek te aanschouwen is. (50) De geschiedenis van de Nederlandse liedcultuur komt hierdoor meteen tot leven. Veldhorst benadrukt met woord en beeld hoe belangrijk het voor de vroegmoderne Nederlander was om deel te nemen aan het gezamenlijk zingen van liederen.

Dat zingen voornamelijk een collectieve aangelegenheid was, wordt meerdere malen aangehaald. In veertien hoofdstukken, die afgewisseld worden met twaalf korte intermezzi waarin afzonderlijke liedboeken worden besproken, komen verscheidene onderwerpen aan bod. Zo wordt er ingegaan op de verspreiding van liederen; de oraliteit of mondelinge overlevering van liederen; de invloed van uitgevers op liedbundels; en liedboeken en het theater. In alle hoofdstukken wordt verteld dat het zingen voornamelijk plaatsvond in gezelschappen, omdat het zingen een band schept tussen de deelnemers; zingen reikt tot in het diepst van je ziel. Zingen doet iets met je en daar waren zeventiende-eeuwers zich van bewust. Dit is dan ook de reden dat ‘vrijwel iedere groepering en elke gezindte haar eigen liedboekenproductie, afgestemd op de gewoonten, gebruiken en voorkeuren binnen die specifieke (geloofs)richting [had]’. (21) Het lied werd dus gezien als een ideaal middel om groepen mensen te binden, om identiteit te versterken. Veldhorst laat verschillende keren op overtuigende manier zien hoe, zowel binnen het wereldlijke als het religieuze circuit, van deze identiteitsbevestigende kracht gebruik werd gemaakt. Met name nieuwe geloofsovertuigingen werden gepropageerd door middel van liederen. Dat verschillende geloofsrichtingen zich zeer negatief uitlieten over de onzedige inhoud van wereldlijke liederen, was voor hen geen reden om niet van deze wereldlijke liedbundels gebruik te maken. Zo werden populaire en bekende melodieën met wereldse liedteksten tevens gebruikt door religieuze groeperingen die er een nieuwe tekst op componeerden. Er was, met andere woorden, gedurende de zeventiende eeuw een onzichtbare strijd aan de gang tussen wereldlijke en geestelijke liedboeken. Bovendien, zo stelt Veldhorst, ontstaat uit de vele voorwoorden van de liedbundels de indruk dat deze strijd ‘een belangrijke grondslag vormde voor de bloei en levendigheid van het genre. De twee kampen hielden elkaar blijkbaar in stand’. (145) De wisselwerking tussen wereldlijke en geestelijke liedboeken loopt als rode draad door het boek. Veldhorst laat goed zien hoe beide partijen gebruik maakten van de kracht van het lied.

Veldhorst laat niet alleen zien hoe zeventiende-eeuwers zingend door het leven gingen, maar ook dat zingen iets menseigen en dus tijdloos is. Meerdere malen verbindt zij het verleden met het heden door middel van vergelijkingen en voorbeelden. Zo springt zij op pagina 126 tussen verschillende eeuwen door in te gaan op censuur: ‘De christelijke hetze tegen liederen met verderfelijke, ondermijnende teksten en opzwepende dansmuziek herhaalde zich in de geschiedenis nog verschillende malen.’ (126) Ze noemt jazz, rock-'n-roll, de muzikale dialoog in Plato's Republiek, maar ook het gebruik van muziek in communistisch Rusland en nazi-Duitsland. ‘Steeds werden

[p. 147]

daarbij die twee kanten van muziek benadrukt: het goede, zuivere dat ingezet kon worden als propaganda- en opvoedingsmiddel en mensen kon samenbinden, en het slechte, duivelse dat mensen meetrok in het verderf en dat dus verboden moest worden’ (126-127), aldus Veldhorst. Deze voorbeelden en doorgetrokken lijnen zijn origineel en illustratief voor een breed publiek, maar zijn ook een afzwakking van haar wetenschappelijke argumenten: voorbeelden als deze vragen om een uitgebreide toelichting voordat ze als algemeen geaccepteerd kunnen worden beschouwd. Het is nogal wat om nazi-Duitsland in een korte paragraaf rechtstreeks te vergelijken met de zeventiende-eeuwse situatie.

Dit brengt mij op het punt van het publiek dat Veldhorst probeert te bereiken. Enerzijds is haar boek wetenschappelijk, anderzijds is haar boek juist toegankelijk voor een breed publiek. Haar tekst- en schilderijinterpretaties zijn misschien niet heel uitgebreid of diepgaand, maar geven wel een goed overzicht van wat er in het vakgebied gaande is. Op relevante plekken worden voetnoten gegeven met uitgebreide bronvermeldingen. Wat Veldhorst dus eigenlijk doet is de huidige stand van zaken op het gebied van onderzoek van de liedcultuur uit de zeventiende eeuw presenteren op een toegankelijke manier. Het is daarom meer dan logisch dat zij op pagina 132 er niet van uitgaat dat de lezer weet wat het ‘utile et dulce-principe’ van Horatius inhoudt, maar aanneemt dat de lezer een toelichting op deze term behoeft. Een abstract concept als ‘identiteit’ wordt echter niet geproblematiseerd, maar als algemeen bekend verondersteld. Veldhorsts prettige toelichtende stijl van schrijven, de vele kleurillustraties en de vergelijkingen tussen heden en verleden, dragen er toe bij dat ieder type lezer geboeid blijft doorlezen. Veldhorst weet wetenschappelijke kennis op een enthousiaste manier op de ‘gewone’ lezer over te brengen. Juist door geen belemmeringen te zien in tijdsafbakeningen, kan zij de relevantie en het nut van onderzoek naar zeventiende-eeuwse liedbundels laten zien: nog steeds kunnen liederen ingezet worden als propagandamiddel om een eigen collectieve identiteit te versterken.

Helaas is Veldhorsts sterkste punt tevens haar zwakste: voor wetenschappelijke doeleinden is haar boek niet vernieuwend of diepgaand. Ze weet een overzicht te geven van verschillende onderzoeken door deze in een goed lopend verhaal te presenteren, maar blijft daarmee aan de oppervlakte hangen. Voor neerlandici en cultuurwetenschappers zal haar boek alleen bevredigend zijn als het als inleidend boek ter hand genomen wordt. Dat is niet erg, want het uiteindelijke doel van het boek is om de grote buitenwereld te enthousiasmeren en te laten zien waarom geesteswetenschappelijk onderzoek naar historische letterkunde wel degelijk van belang is. En in dat opzicht is Veldhorsts boek geslaagd. Laat het nu de taak van andere onderzoekers zijn, in projecten zoals ‘Dutch Songs On Line’ en ‘Popularization and Media Strategies (1700-1900)’, aan welke recent NWO-subsidies zijn toegekend, om dit startschot van onderzoek naar de vroegmoderne liedcultuur door te zetten. Veldhorst heeft een brug weten te slaan tussen ‘het universitaire wetenschappelijke wereldje’ en ‘de buitenwereld’ door te wijzen op het universele karakter van zingen. Het is haar gelukt om een gevoel van samenhorigheid op een toegankelijke wijze onder woorden te brengen.