Vooys. Jaargang 28

[p. 141]

Frank Bosman en Theo Salemink (red.)
Avant-garde en religie. Over het spirituele in de moderne kunst 1905-1955
Utrecht (Van Gruting) 2009
367 pagina's
€26,00
ISBN 978 90 75879 49 0

Wilco Versteeg
Realisme van onwilligheid: geesteswetenschappelijke discussies op het snijvlak van irrelevantie en onwil.

Heden ten dage is het haast ondoenlijk een museum te bezoeken zonder avant-garde-kunst tegen te komen. Een opsomming van de tentoonstellingen die ik opzettelijk of per ongeluk heb bezocht: Heilig Vuur. Religie en spiritualiteit in de moderne kunst, Amsterdam; Max Ernst, Parijs; John Heartfield, Zwolle; Theo van Doesburg, Leiden; 3x Avant-Garde, Gent; Duits Expressionisme, Groningen; Lizzitsky, Eindhoven en, juist afgelopen, Kandinsky en Der Blaue Reiter, Den Haag. Deze opsomming laat zien we nog lang niet klaar zijn met de historische avant-garde. Mijns inziens is deze fascinatie op twee manieren te verklaren: het feit dat de avant-garde een terugkeer naar de ‘normale’ kunst van voorheen onmogelijk heeft gemaakt, en het feit dat er sinds 9/11 een crisissfeer in de westerse samenlevingen heerst. En crisis is, zoals uit de geschiedenis blijkt, altijd een vruchtbare grond voor nieuwe kunst. Er waart een geest van onzekerheid door het voorheen onaantastbare bastion van de Geschiedenis; de geest van de oorlog is met succes buiten de grenzen van West-Europa gedreven, maar, wat komt daar voor in de plaats? Discriminatie, verharding, verpaupering, economisch decadentisme, Disneyization van de publieke ruimte en een herijking op de traditie-die-geen-traditie-wilde-zijn.

Niet alleen musea beantwoorden door het opstellen van grootse en prachtige tentoonstellingen aan de vraag naar avant-garde. Ook aan universiteiten wordt er veel onderzoek gedaan naar de impact en doorwerking van vooruitstrevende schilders, schrijvers en filmmakers uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Dit resulteert in soms belangwekkende studies. Een van de Nederlandse publicaties van de afgelopen jaren op dit gebied is Theo Saleminks Een andere Lucebert. Kunstenaar op het snijvlak van avant-garde en katholicisme. Hans Groenewegen en Jeroen Dera hebben dit boek, beiden

[p. 142]

op verschillende gronden, afgedaan als een vreemde eend in de literatuurwetenschappelijke en Lucerbertologische bijt. Theo Salemink, theoloog en historicus aan de Universiteit van Tilburg, voert samen met Frank Bosman de redactie over Avant-garde en religie. Over het spirituele in de kunst 1905-1955.

Avant-garde en religie is om meerdere redenen een prachtboek. De omslag springt direct in het oog, de bladspiegel oogt prettig en is ombekrompen en bij elk van de dertien artikelen staan vele (kleuren) afbeeldingen ter illustratie. Het is jammer dat hier en daar de index en de bronvermeldingen niet geheel volledig zijn. Over de inhoud van dit boek, dat verschijnt in de theologische reeks ‘Utrechtse Studies’, valt verder weinig te jammerklagen. Niet alle artikelen lezen even makkelijk voor een simpele literatuurwetenschapper zonder grondige kennis van katholieke theologie en mystiek, maar dat is geen onvolkomenheid. Zeer doorwrocht en lezenswaardig zijn bijvoorbeeld ‘Über das Geistige in der Kunst. Van Kandinsky tot Beuys' van Theo Salemink waarin hij de invloed in de twintigste eeuw nagaat van Kandinsky's beroemde essay. Léon Hanssens’ ‘Molens, anarchie en mystiek’ over Piet Mondriaan leest hier als een spannend verhaal uit een jongensboek en daar als het grondig onderzochte wetenschappelijke artikel dat het is. Door de bank genomen schuwen de artikelen niet maatschappelijke contexten van crisis in grote lijnen te schetsen om vervolgens op de persoonlijke en religieuze crisis van de besproken kunstenaars in te gaan. De diversiteit van de bijdragen (er worden schilders, dichters, Nederlanders, Duitsers, ...behandeld) maakt Avant-garde en religie ook een gedurfd boek: diversiteit kan immers ook van de kern afleiden. Dit boek ontwijkt deze valkuil met verve door altijd het thema ‘religie’ in het oog te houden.

Dan Theo Salemink. Als redacteur van het boek en als contribuant met vijf van de dertien artikelen heeft hij een grote stempel gedrukt op Avant-garde en religie. Hij heeft een hoofdstuk, ‘Realisme van het kwaad’, aan Lucebert gewijd en gaat in dit artikel in op de reacties op zijn eerdere publicatie van Groenewegen en Dera. Deze reactie is in minder uitgebreide vorm ook te vinden in Vooys 27.2. Waar ging het in deze discussie ook weer over? Dera stelt dat Saleminks lezing van ‘ik tracht op poëtische wijze’ geen recht doet aan de complexiteit van Luceberts poëzie. (Dera 2008: 54) Zijn grootste bezwaar is echter ‘het gemak waarmee Salemink Luceberts gedichten leest als een explicatie van diens opvattingen, gedachten en gevoelens’. (Dera 2008: 54) Daarnaast stelt Dera dat Salemink weliswaar een prikkelende en vernieuwende interpretatie van Luceberts gedichten heeft gegeven, maar dat hij daarin voorbij gaat aan een eeuw literatuurtheorie. Uit Saleminks repliek blijkt zijn inzet: ‘de historische morele benadering, vanuit de context van de “chaos na de grote brand”, zoals Lucebert Auschwitz en Hiroshima noemt, kan op gespannen voet komen te staan met een meer literatuurwetenschappelijke benadering die eerder grote huiver heeft voor een verklaring van een gedicht van buiten, vanuit de omringende werkelijkheid en vanuit een bredere filosofische vraagstelling’, om hier geestig aan toe te voegen dat deze manier van lezen zeer veel ‘technische tools’ behoeft. (282)

Ik heb sympathie voor Saleminks inzet, die inderdaad niet literatuurwetenschappe-

[p. 143]

lijk is, zoals ook Salemink zelf aangeeft: Als dit (zijn allegorische lezing van Lucebert) op gespannen voet staat met de postmoderne en tekstimmanente lezing van Lucebert, het zij zo. ‘Ik noem het een kritische allegorische’. (283) En waarom ook niet. Salemink beschouwt de gedichten van Lucebert namelijk als historische bronnen. Een tekstimmanente lezing schiet volgens Salemink dan ook te kort om de dramatische context te begrijpen en om het ‘icoon-karakter van de gedichten van schilderijen van Lucebert te zien als presentatie van kwaad en hoop, niet als representatie’. (285)

Literatuurwetenschappelijk (dit blijft immers Vooys, ik immers een literatuurwetenschapper) bezien is er het een en ander tegen deze methode in te brengen. Hoezo, historische bronnen? Luceberts gedichten als historische bronnen zien, zou op gelijke voet staan met Genesis als een op een historische werkelijkheid gebaseerde feitenverslag zien. Maar, natuurlijk schiet een tekstimmanente lezing te kort. Die schiet namelijk altijd te kort, en kan daarnaast ook flink op de gaapspieren werken. Salemink staat een lezing voor die de tekst vanuit de context uitlegt, en tevens de tekst vanuit de auteur, en daarnaast de auteur van uit de tekst om vanuit de tekst de context te begrijpen. Is het de man die het werk uitlegt, of het werk dat de man uitlegt, om naar een Franse discussie van tijden her te verwijzen.

Ondanks deze methodologische vraagstukken (een strenger literatuurwetenschapper dan schrijver dezes zou waarschijnlijk spreken van methodologische brij) boeit de lezing van Salemink, omdat deze tracht uit de veilige kaders die de literatuurwetenschap de tekst heeft opgelegd te breken. Bij Salemink hoeft men niet aan te komen met de Tekst als Autoriteit. Bij hem is tekst een middel om aan te tonen hoe religie, wanhoop, angst en twijfel aan de leefbaarheid van de wereld na de grote brand Lucebert en zijn werk hebben beïnvloed. Dit doet hij zonder direct de sociologische kant van het literatuurwetenschappelijk spectrum op te zoeken. Dera heeft overigens gelijk als hij stelt dat voor veel aannames die Salemink maakt, receptieonderzoek of discoursanalyse meer op zijn plaats is. (Dera 2008: 55) Zo'n uitgebreider onderzoek zal er in elk geval toe bijdragen dat zijn betoog binnen de literatuurwetenschap minder negatieve reacties doet ontlokken.

Laten we de discussie wat breder trekken, en Salemink en Dera achter ons laten. De theologie en de literatuurwetenschap lijken hier recht tegenover elkaar te staan. De literatuurwetenschap beroept zich op een in decennia gegroeide manier van omgang met teksten, terwijl de theologie probeert zich te beroepen om de juistheid van haar claims door de tekst als instrument van de geschiedenis te zien. Bij beide impliciete stellingnames zijn kanttekeningen te plaatsen. Een gebed zonder eind heeft zijn aanvang genomen.

De synthese kan eruit bestaan dat de tak van literatuurwetenschap die zich nog bezighoudt met tekstanalyse, over de tekst opgelegde grenzen heen leert kijken. De theologie zal op zijn beurt de nogal rücksichtsloze toe-eigening van ‘onze’ onderzoeksobjecten minder agressief moeten maken. Om met de historische woorden van Rodney King te spreken: why can't we all just get along? Is het niet mogelijk om door één deur te gaan, zonder dat een ieder zich daarna terugtrekt in zijn eigen weten-

[p. 144]

schappelijke ghetto? Waar blijft de methodische en operationaliseerbare aanpak die integratie van tekstanalyse, institutioneel en contextueel onderzoek mogelijk maakt? De faculteiten geesteswetenschap dreigen als paddenstoelen uit de grond te schieten, maar van een gesamtkunstwerk van de geesteswetenschap kan onder deze omstandigheden nooit sprake zijn. Interdisciplinariteit heeft mijn voorkeur, maar men dient elkaar niet de tent uit te vechten. Dit gebeurt helaas maar al te vaak. Een gezonde gedachtewisseling is wetenschappelijk, maar het minzame vingertje waarmee men naar elkaar placht te wijzen stoort.

Terug naar de tekst. Of beter: het boek Avant-garde en religie. Deze gaf immers de aanleiding voor deze overpeinzingen. De bijdragen van historici, theologen en letterkundigen maken deze studie tot een goede en geslaagde publicatie op het gebied van avant-garde en religie. Wie weet is deze studie wel een eerste synthese die voortkomt uit de hierboven geschetste tegenstellingen Niet alleen blijkt uit dit boek duidelijk waarmee kunstenaars in de eerste helft van de twintigste eeuw worstelden en wat de maatschappelijke inzet van hun kunst was, ook kan deze studie dienen als catalogus voor bijna al de eerder genoemde tentoonstellingen. Wat mij betreft hoeft het nog niet afgelopen te zijn met de avant-garde hype. Aan ons allen om de ogen open te houden voor een hedendaagse avant-garde variant die ons met onze neus op als voldongen beschouwde feiten en maatschappelijk scheefgegroeide situaties drukt.

Literatuur

Dera, J., ‘Theologie en twist’. In: Vooys, tijdschrift voor letteren, 26 (2008), nr. 4, pp 52-55.