Vooys. Jaargang 28

[p. 148]

Riet Schenkeveld-van der Dussen
Dichter en boer. Hubert Korneliszoon Poot, zijn leven, zijn gedichten
Amsterdam (Bert Bakker) 2009
479 pagina's
€34,95
ISBN 978 90 351 3341 9

Alex Rutten
De doolvaart van de Deltareeks begint bij Poot

Dichter en boer: Hubert Korneliszoon Poot, zijn leven, zijn gedichten is de eerste manifestatie van de nieuwe koers die de Deltareeks in 2007 besloot te varen. Onder de vlag van toegankelijkheid tracht zij sindsdien een bredere doelgroep en dus grotere verspreiding annex verkoop te bereiken, waarbij inbedding in het voortgezet onderwijs een diepe wens is. Wie dit nieuwe boek uit de reeks in zijn of haar handen houdt, zal de koerswijziging niet ontgaan: geen monokleurige omslag met een ingekaderde afbeelding, geen Delta-icoontje op de rug, geen hardcover. Het prijskaartje is wel nagenoeg hetzelfde gebleven, wat vreemd is omdat kosten - zeker voor scholieren - een belangrijk onderdeel vormen van toegankelijkheid. Dichter en boer bevat een bloemlezing uit Poots werk, voorzien van inleidend commentaar, dat helaas een erg onoverzichtelijke layout heeft gekregen en waarbij de annotaties van woorden zelfs in de versregels weergegeven zijn, wat de leeservaring niet ten goede komt. Uit de inleiding en verantwoording van Schenkeveld-van der Dussen bij deze editie kan afgeleid worden dat de editiewetenschappelijke uitgangspunten van de Deltareeks zijn bijgesteld. Sterker nog, de aparte verantwoording van de Deltareeks die bij eerdere edities aanwezig was, ontbreekt. Daarnaast lijkt het erop dat de typografische verzorgster van de reeks, Hannie Pijnappels, die voorheen het uniforme karakter in stand hield, het stuur niet meer in handen houdt. Men zou bijna betwijfelen of het boek een onderdeel van de Deltareeks is, maar het colofon biedt antwoord. Niettemin lijkt de Deltareeks uiteen te gaan vallen in een mozaïek en niet meer als voorheen herkenbaar te zijn als reeks en ‘merk’. Dichter en boer bevindt zich op een snijvlak tussen wat de reeks wás en wat zij moet gaan worden, en dat merkt de lezer maar al te goed.

Hubert Korneliszoon Poot (1689-1733) is sinds 1780 alleen nog maar gebloemleesd en verschenen in kleine leesedities - vaak als onderdeel van een klassiekenreeks - zo-

[p. 149]

als die van Schenkeveld-van der Dussen (Klassiek letterkundig pantheon en Alfareeks), Geerars (Klassieken Nederlandse letterkunde) en Van Valkenhoff (Klassiek letterkundig pantheon). Niet alleen een historisch-kritische editie ontbreekt, ook een studie-editie van Poots lyriek heeft het daglicht nog niet gezien. Zo'n editie van Poots verzameld werk zou wetenschappelijk relevant en wenselijk zijn, maar blijkbaar niet goed binnen de nieuwe Deltareeks passen. Eerdere Delta'ers, zoals Jacques Perk, Leopold en Karel van de Woestijne hebben allemaal voordat zij met de Stichting Nederlandse Literaire Klassieken in contact kwamen al aanzienlijke en omvangrijke tekstedities gekregen. Poot heeft deze luxe niet gehad. Hij bevindt zich in een moeilijke positie als auteur die nog niet dusdanig bekend of canoniek is om voor een royale editie in aanmerking te komen; daarvoor moet je al een redelijke mate van bekendheid hebben, want anders is het voor de uitgever natuurlijk niet aantrekkelijk om zo'n editie te maken. Waarom is deze kwestie van belang? Een Deltareeksuitgave - zoals we die kennen - van Poots teksten zou zijn aanzien kunnen vergroten, terwijl het minder opvallende Dichter en boer ‘meer van hetzelfde’ is ten opzichte van de eerdere reeks bloemlezingen. Immers, hoe vaak is Poot al niet toegankelijk gepresenteerd? Schenkeveld-van der Dussen heeft sinds haar dissertatie, Het dichterschap van Hubert Korneliszoon Poot: een vergelijking van de ‘Mengeldichten’ en het ‘Vervolg der gedichten’ (1968), nagenoeg een monopoliepositie in de literatuurwetenschap wat betreft het onderzoek naar Poot. Een royale of in ieder geval kritisch becommentarieerde en verzorgde Delta-reeksuitgave met álle lyriek van Poot - citeerbaar en gezaghebbend, een naslagwerk met een overzicht van de actuele stand van zaken in het onderzoek naar de dichter - zou niet alleen rechtvaardig zijn gezien het veelvoud aan toegankelijke bloemlezingen uit diens werk, maar zou ook meer spelers op het literatuurwetenschappelijke veld kunnen aantrekken.

De lezer blijft ondanks deze (initiële) teleurstelling niet met lege handen achter: Dichter en boer bevat een omvangrijke bloemlezing (373 pagina's). Nog nooit verschenen zo veel gedichten van Poot in één boek. Bovendien heeft Schenkeveld-van der Dussen elk gedicht van een korte inleiding en betekenisverklaringen voorzien, wat de leeservaring erg prettig maakt en de gedichten contextualiseert. Poot maakte bij het vormen van zijn gedichten veelvuldig gebruik van klassieke modellen, en het is aan Schenkeveld-van der Dussens uitvoerige onderzoek te danken dat veel van deze bronnen naar boven zijn gekomen, hetgeen weerslag vindt in de annotaties in de bloemlezing. Daarnaast zijn de gedichten geheel gelaten en herspeld met respect voor het origineel. Aan de bloemlezing gaat een 76 pagina's tellende inleiding vooraf en daarin schrijft Schenkeveld-van der Dussen op een persoonlijke en belezen manier over het leven en werk van Poot. Deze inleiding is voorzien van een aantal gedichtbesprekingen. Als poëzieanalytica houdt Schenkeveld-van der Dussen er bijzondere en diverse methodieken op na: ze probeert onbevangen Poots beroemde gedicht ‘Akkerleven’ opnieuw te lezen (tegen beter weten in) en haalt vervolgens haar zwager, zelf boerenzoon, aan als autoriteit om aan te tonen dat het werk als boer geen idyllische bezigheid is; ook lezen we een biografische lezing van ‘Nacht’ waarbij ze aanneemt dat

[p. 150]

Poot daadwerkelijk buiten in een maanlichte nacht heeft gestaan. Het lijkt erop dat Schenkeveld-van der Dussen de persoonlijke ervaring van poëzie voorop stelt. Zij bespreekt het leven en werk van Poot met een persoonlijk elan, dat wetenschappelijk niet altijd even wenselijk is, maar wel een toegankelijke tekst oplevert.

De bloemlezing zelf is rijk en lofwaardig, evenals de annotaties die zij bevat, maar het boek als geheel roept vragen op naar wetenschappelijke relevantie en toepasbaarheid. De boeken uit de Deltareeks zijn bedoeld om in ieder geval te fungeren binnen onderwijs en academie, en hoewel Dichter en boer voor de eerste doelgroep ongetwijfeld geschikt is, zal voor de academie de bruikbaarheid tegenvallen. De grootste crux zit wat dit betreft in de inleiding, die een groot aantal eigenaardigheden bevat en een gekleurde visie geeft op Poots leven en werk. Neem bijvoorbeeld de volgende sententie, die binnen de literatuurkritiek discutabel is, laat staan in de wetenschap: ‘Maar dichters dient men te beoordelen op hun hoogtepunten’. (19) Mij is geleerd dat wetenschappers überhaupt niet moeten oordelen, maar Schenkeveld-van der Dussen lijkt willig haar rol als wetenschapster te relativeren ten behoeve van persuasieve en eigenzinnige opmerkingen of waardeoordelen over Poot en diens werk. Zij lijkt Poots voortbestaan te willen verdedigen en de middelen die zij hiervoor inzet zijn soms vreemd: zij haalt de Huizingalezing van Karel van het Reve aan (en impliciet daarmee een enorm debat), om te stellen dat de teksten van Poot voor de moderne lezer nog boeien omdat wij allen nog geraakt kunnen worden door de 18e-eeuwse versregels van Poot. Al met al hebben de uitspraken van Schenkeveld-van der Dussen in de inleiding een ambivalent karakter: soms praat ze als een literatuurwetenschapster, soms als critica, soms als een zeer persoonlijke, ‘onbevangen’ lezeres, soms als een emotioneel betrokken niet-jurist. (29) Dit bevordert een objectieve beeldvorming over Poot natuurlijk allerminst.

De inleiding wordt afgesloten met een reflectie op het lieux de mémoire van Poot, zijn herinneringsbeeld. Dit is een zeer interessante kwestie. Poot is een bijzondere dichter in onze literatuurgeschiedenis: zijn gedichten zijn zeer persoonlijk getint, maar tegelijkertijd verbonden aan allerlei externe invloeden: modellen van voorgangers, een rederijkerskamer waar hij lid van was, gelegenheidsopdrachten, de stempel van de uitgever, et cetera. Enerzijds is dit aanlokkelijk voor een biograaf, die onuitputtelijk interessante verbanden kan leggen tussen leven en werk. Anderzijds ligt hier ook een gevaar, want Poot is bij uitstek een dichter die in verband kan worden gebracht met het concept self-fashioning. Schenkeveld-van der Dussen kent het werk van Stephen Greenblatt - zij was een van de eersten die het in Nederland ter sprake bracht, zelfs toen al in verband met Poot - en heeft meerdere malen geschreven over ‘zelfpresentatie’ en ‘zelfbeelden’. Met de kennis van deze moeilijke concepten zouden we vraagtekens moeten zetten bij het beeld dat van Poot ontstaat en is ontstaan. Een wetenschappelijk kritische biografische tekst zou minstens een apart hoofdstuk moeten wijden aan hoe om te gaan met de beelden die ontstaan van de auteur, en hoe externe invloeden (teksten, uitgevers, opdrachtgevers, instituties) hierop invloed kunnen hebben gehad. Omdat Schenkeveld-van der Dussen zoveel teksten heeft geschreven over

[p. 151]

Poot, heeft zij natuurlijk veel bijgedragen aan het lieux de mémoire dat wij van Poot hebben. Met Dichter en boer lijkt zij gehoor te geven aan Poots oproep: ‘Zegt voorts dan hoe ik d' eerste was / van al de Nederlandse boeren, / die 't zanggodinnendom belas.’ (91) Het boek zet de hype voort die Poot altijd al is geweest. Met koeienletters staat het tweemaal op de omslag: dichter én boer. In dof oranje lezen we in de ondertitel de naam van de dichter. Het zal niet beter verkopen, maar het is wellicht tijd dat iemand met de kritische ogen van het New Historicism naar de teksten van Poot gaat kijken. Hier was in deze leeseditie helaas geen ruimte voor, maar wellicht dat in nieuwe studies wat twijfel over de beeldvorming van Poot gezaaid kan worden. Zo krijgt Poot weer wetenschappelijke aandacht, en zullen we hem niet alleen herinneren als dé dichter-boer of gedenken met het epitaaf van de Schoolmeester: ‘Hier ligt Poot./ Hij is dood.’

Zal deze toegankelijkere doch niet-goedkopere editie de Deltareeks nieuw leven inblazen? Zullen middelbare scholieren 's middags in de pauze praten over de dichter die ook boer was, en dromen over wat zíj allemaal zouden kunnen worden? En wat zal de wetenschap(per) krijgen? Enigszins hoopvol maar moeilijk uitvoerbaar klinkt het idee van de organisatie om van één onderzoeksobject meerdere edities te maken: ‘een wetenschappelijk verantwoorde/digitale variant, een publieksuitgave, dat wil zeggen een zo toegankelijk mogelijke goedkope, aantrekkelijke handelseditie, die breed wordt verspreid (bijvoorbeeld verantwoorde hertalingen), en een editie die geschikt is voor het onderwijs, waarvan afgeleide producten gemaakt kunnen worden.’ (www.deltareeks.nl). De Deltareeks moet zich nu in ieder geval duidelijk positioneren ten opzichte van haar doelgroep(en) en de editie(s) daarop afstemmen. Dit doe je niet door een verantwoording van de reeks weg te laten of door je website niet bij te houden (op www.deltareeks.nl staat Dichter en boer nergens vermeld). Strategisch, want zo hoef je de wetenschappelijke doelgroep (nog) niet uit te sluiten tijdens het onder de radar experimenteren met nieuwe edities die slechts in hun colofon de naam van de reeks dragen. Op deze verheimelijkte experimenten zit echter niemand te wachten. Hoe dan ook, de Deltareeks vaart nog wel even door, maar de gang is onrustig en Poots werk en leven leren ons wat een doolvaart allemaal teweeg kan brengen. In het laatste gebloemleesde gedicht, ‘Academie’, geeft de dichter ons zowel een angstbeeld als impliciet advies: ‘Hoe bijster zou de wereld dolen, / als in een onverlichte nacht, / indien 't gelei der hoge scholen / haar niet op rechte wegen bracht!’ (458)