Vooys. Jaargang 28

[p. 131]

Corry van Bree
Kameleon

Een paar weken geleden is mij gevraagd een column over mijn werk, het vertalen van boeken, te schrijven. Dat heeft me flink aan het denken gezet en terwijl ik mijn uiterste best doe om de deadline te halen voor het inleveren van een vertaling vanuit het Zweeds over het leven van een van de minnaressen van Saddam Hoessein, buitelen de vragen door mijn hoofd. Mag een vertaler gebruik maken van zijn creativiteit, als die tenminste aanwezig is? Is het mogelijk om een eigen inbreng in de vertaling te hebben? Hoeveel vrijheid heeft een vertaler voor wat betreft het interpreteren van een tekst? Heb ik als vertaler een eigen identiteit en kan ik deze kwijt in mijn werk? En, last but not least, vind ik mijn werk leuk?

Om met de laatste vraag te beginnen: ja, ik vind mijn werk leuk. Het is leuk om net zo lang aan een zin te schaven, andere woorden te zoeken of van volgorde te wisselen tot je het best mogelijke resultaat hebt verkregen, hoe subjectief de beoordeling daarvan natuurlijk ook is. Het is leuk om je telkens weer te verdiepen in een nieuw product, fictie of non-fictie, jeugdboek of roman voor volwassenen.

Vooral de afwisseling vind ik aantrekkelijk. Het ene moment verdiep je je als vertaler in het dieren- en plantenleven dat zich in zee bevindt, het tijdmechanisme in de hersenen van mens en dier, manieren om pesten op school tegen te gaan, hoe het momenteel is gesteld met de emancipatie in Zweden, hoe regressietherapie werkt, of wat iemand in vredesnaam kan hebben bewogen om een massamoordenaar in de Tweede Wereldoorlog, het voormalige Joegoslavië of Rwanda te worden, compleet met uiterst bloederige en schokkende details uit documentatiemateriaal zoals processen-verbaal. Het volgende moment buig je je over een uitermate spannend boek over een ter dood veroordeelde misdadiger die het lukt om uit een Amerikaanse gevangenis te ontsnappen of een prachtig verhaal over de lotgevallen van een Joods gezin voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Het ene verhaal is bijzonder serieus, bij het volgende barst ik regelmatig in lachen uit tijdens het vertalen. Het ene boek is literair, het volgende chicklit, een feelgoodroman of misschien een jeugdverhaal.

Voor al deze genres is een andere manier van vertalen en een andere woordenschat nodig. In de eerste vertaling wemelt het misschien van de woorden en zinsdelen zoals ‘wat een superlekker ding’, ‘cool’ of ‘gave kleren shoppen’, in de tweede vertaling probeer je een zin die een halve of een hele bladzijde beslaat zo soepel mogelijk te laten lopen, in de derde vertaling doe je een poging het gedachtegoed van Einstein of een van de wetten van Newton geloofwaardig op papier te krijgen.

Wat voor alle vertalingen geldt, ongeacht het genre of de doelgroep, is de regel dat

[p. 132]

je zo dicht mogelijk bij de tekst moet blijven. Je kunt niet eigengereid zinnen toevoegen of stukken weglaten, omdat je vindt dat daarmee de tekst aan kwaliteit wint. Aan de andere kant moet het uiteindelijke resultaat natuurlijk wel prettig leesbaar en correct zijn en moet de vertaler soms van het origineel afwijken als de duidelijkheid van de vertaling daarom vraagt. Dat is altijd een lastige afweging en verschilt per genre.

Een uitzondering hierop vormen de fouten. Het komt voor dat ik een boek aan het vertalen ben waarin fouten staan. Die moet ik, in overleg met de auteur of zijn agent, op de een of andere manier corrigeren. Een boek doorloopt een lang traject; het wordt op papier gezet door de auteur, daarna wordt het in verschillende correctieronden persklaar gemaakt, er wordt een drukproef gemaakt die weer meerdere keren wordt doorgelezen, en toch zien auteur, corrector en redacteur sommige vergissingen over het hoofd omdat ze een bepaalde blindheid voor de tekst ontwikkelen.

Een goede vertaler, die fris en onbevangen naar de tekst kijkt, haalt die fouten er wel uit. Ik vraag me regelmatig af hoe het mogelijk is dat niemand een bepaalde onregelmatigheid in de tekst heeft opgemerkt. In een van mijn vertalingen brak de hoofdpersoon in het midden van het boek zijn enkel. Aan het eind van het boek was de enkel verstuikt. Ik heb de auteur hierop geattendeerd en hij mailde me dat een van zijn lezers hem daar ook op had gewezen, waarna hij het boek opnieuw heeft doorgelezen maar de fout nog steeds niet kon ontdekken. In een andere vertaling was de auteur zo creatief met tijdstippen, dat een van de hoofdpersonen over een of meerdere dubbelgangers zou moeten beschikken om op alle plaatsen te zijn waar hij op een bepaald moment was gesignaleerd. Over een blindheid voor de eigen tekst gesproken!

Ook vertalers kunnen een bepaalde blindheid voor hun werk ontwikkelen, maar die ligt op het gebied van verschrijvingen, spelfouten en dergelijke. Naarmate je een vertaling vaker doorleest, raak je meer vertrouwd met de tekst en vallen fouten minder op. Het is uitermate vervelend als je je werk eindelijk in boekvorm in huis krijgt, je er enthousiast in begint te lezen en je een, of meerdere, spelfouten ontdekt. Ik lees mijn vertalingen dan ook nooit als ik ze maanden nadat ik ze heb ingeleverd, gedrukt thuisbezorgd krijg. Helaas heeft mijn omgeving daar geen last van en worden opgespoorde fouten, al dan niet correct, steevast met een priemende wijsvinger onder mijn neus gewreven, waarna zich de volgende conversaties kunnen ontwikkelen:

‘Kijk eens, dit is toch fout?’

‘Nee, zo schrijf je dat volgens het Groene - of Witte - Boekje.’

‘Hahaha, een spelfout.’

‘Oeps, inderdaad.’

‘Stom van je.’

‘Tja, als ik alle fouten uit een tekst zou kunnen halen, was ik misschien wel corrector geworden.’

‘Jee, je hoeft niet meteen zo chagrijnig te reageren.’

[p. 133]

Een bijzonder lastig fenomeen is het vertalen van humor, en dan vooral woordgrappen. Ik heb eens een boek vertaald waarin op elke bladzijde drie of vier (Duitse!) woordgrappen stonden. Razend moeilijk om te doen, want vind maar eens een goed Nederlands alternatief, maar erg bevredigend als het lukt, nadat je omringd door woordenboeken, synoniemenboeken en rijmwoordenboeken, en met de hulp van internet, soms na dagenlang nadenken en 's nachts piekeren een vergelijkbare woordgrap hebt gevonden.

Hoewel een vertaler lang niet altijd de waardering krijgt die hij verdient, zijn er ook geluiden te horen dat vertalen gewoon schrijven is. Daar ben ik het volledig mee eens. Je zult een behoorlijke dosis schrijftalent moeten hebben om een goede vertaling te maken. Hoewel je je eigen fantasie natuurlijk niet kunt gebruiken, is er veel taalgevoel voor nodig om een goede, verantwoorde en prettig leesbare vertaling op papier te zetten; een vertaling waarin je je eigen identiteit min of meer wegcijfert, omdat het de bedoeling is dat de identiteit van de originele auteur naar voren komt.

Het is bijna onmogelijk om als vertaler een eigen identiteit te ontwikkelen. Je maakt jezelf tenslotte ondergeschikt aan de buitenlandse tekst en onderdrukt jezelf en de eigen fantasie in hoge mate. Een vertaler kan hooguit een identiteit ontwikkelen in de hoeveelheid spelfouten die in de tekst achterblijven, zijn geschiktheid om woordgrappen te vertalen, zijn vermogen om fouten uit de originele tekst te halen, de reputatie die hij opbouwt voor wat betreft het tijdig inleveren van teksten, de mate waarin hij in staat is om een vloeiende, prettig leesbare vertaling te creëren die zo dicht mogelijk bij het origineel ligt en die de sfeer van het originele boek zo trouw mogelijk benadert. Een dergelijke identiteit is echter alleen merkbaar voor de uitgever, en niet voor de lezer.

Creativiteit en taalgevoel is onontbeerlijk voor een vertaler, maar een duidelijke identiteit die in de vertaalde tekst naar voren komt? Naar mijn mening benadert de identiteit van een goede vertaler nog het meest die van een kameleon. Ze gaan met behulp van hun creativiteit en taalgevoel onzichtbaar op in hun werk.