Vooys. Jaargang 28

[p. 77]

Slavoj Žižek
Geweld. Zes zijdelingse bespiegelingen.
Vertaald uit het Engels door Ineke van der Burg
Amsterdam (Boom) 2009
224 pagina's
€23,95
ISBN 978 90 85067 49 8

Geweld is liefde

‘Om misverstanden te voorkomen, wil ik duidelijk stellen dat ik de beslissing om de antibolsjewistische intellectuelen te verbannen volkomen gerechtvaardigd vind.’ (210) Deze zin zonder enige toelichting duikt op in het notenapparaat van Geweld. Zes zijdelingse bespiegelingen (een Nederlandse vertaling van Violence. Six Sideways Reflections uit 2008). Hij zou verontwaardiging kunnen oproepen: waar komt dit begrip voor een communistische daad van repressie vandaan? Wat doet zo'n botte mening in een wetenschappelijk werk? Bij de Sloveense filosoof Slavoj Žižek is zo'n statement echter helemaal op zijn plek. Waar andere auteurs de noten alleen gebruiken om verantwoording af te leggen van hun beweringen, daar gebruikt Žižek ze om terloopse provocaties te uiten. Die opmerkingen vormen de ruggengraat van zijn betoog.

Met Alain Badiou (met wie hij wel in verband wordt gebracht) behoort Žižek tot de bekendste filosofen van deze tijd. Dat heeft hij aan verschillende dingen te danken. Hij heeft die provocatieve, ironische toon die ik hierboven al signaleerde en die in al zijn boeken terugkeert. Die geeft zijn hele, gestaag uitbreidende oeuvre en zijn vele lezingen kleur. Žižek is er een veelgevraagd en vaak bekritiseerd intellectueel mee geworden. Daarnaast bemoeit hij zich bijna overal mee: hij houdt zich bezig met wetenschap (sociale wetenschappen, politicologie, filmwetenschappen), maar is ook politiek actief. Wetenschap beoefenen is voor hem niet in de eerste plaats een neutrale bezigheid, maar een politieke daad. Een linkse daad, wel te verstaan, want zijn strijdbare, antikapitalistische opvattingen steekt Žižek niet onder stoelen of banken. Wat hij in het voor-



woord van The Ticklish Subject (1999) schreef, geldt voor zijn oeuvre als geheel en zeker ook voor Geweld:

While this book is philosophical in its basic tenor, it is first and foremost an engaged political intervention, addressing the burning question of how we are to reformulate a leftist, anti-capitalist political project in our era of global capitalism and its ideological supplement, liberal-democratic multi-culturalism.

De ineenstorting van het communisme heeft een marxistische wetenschapsbeoefening bijna onmogelijk gemaakt. Tegelijk is er, onder invloed van Amerikaanse universiteiten, steeds duidelijker een gematigd links geluid te horen in de wetenschap. In de feministische, postkoloniale of poststructuralistische cultuurkritiek wordt een tegengeluid gegeven jegens het universalistische Amerikaanse kapitalisme. Het gaat Žižek echter lang niet ver genoeg. Hij meent dat de meeste

[p. 78]

‘kritische’ wetenschap niet antikapitalistisch is, maar juist een product is van de kapitalistische politiek en dat deze wetenschap zonder die politieke constellatie niet zal kunnen bestaan. In Geweld schrijft hij hierover: ‘Een linkse academicus die het kapitalistische culturele imperialisme bekritiseert, is in werkelijkheid doodsbang dat zijn onderzoeksgebied ineen zou kunnen storten.’ (160-161)

Žižek sluit zich dus niet bij de feministen en deconstructivisten aan, maar verbindt zich in een nogal anachronistische beweging doodleuk aan het marxisme. Dat betekent dat zijn werk zwaar leunt op de Hegeliaanse dialectiek en op de uitwerking die Karl Marx daaraan gaf. Omdat Žižek heel goed weet dat een klassieke invulling van het marxisme tegenwoordig ondenkbaar is, oriënteert hij zich ook op twintigste-eeuwse neomarxisten als Louis Althusser en Ernesto Laclau. Zijn origineelste toevoeging aan de filosofie is echter dat zijn politieke en culturele analyses de principes toepassen die Jacques Lacan voor de psychoanalyse ontwierp. Zo ontstaat een eigenaardig begrippenapparaat waarin marxistische begrippen als ideologie naast Lacaniaanse termen als fantasie of het Reële komen te staan. Bij Žižek staat het ‘Reële’ bijvoorbeeld voor de kapitalistische ideologie die ons wordt voorgespiegeld en die lang niet altijd samenvalt met de ‘werkelijkheid’ zoals we die beleven. Bij het vertalen van het boek is Ineke van der Burg dicht bij de begrippen gebleven zoals Žižek die in het Engels gebruikt; ze heeft geen eigen interpretaties of toelichtingen bijgevoegd die het begrip van de tekst zouden kunnen beïnvloeden.

Een mogelijke reden dat Žižek geen filosoofvoor-filosofen is gebleven, maar een publiek bekende figuur is geworden, is misschien wel dat zijn eigenaardige terminologie en zijn eigenzinnige inzichten prima toepasbaar zijn in cultuurhistorisch onderzoek. In de recente neerlandistiek zijn daar interessante voorbeelden van te zien. Matthijs de Ridders proefschrift Staatsgevaarlik! De activistische tegentraditie in de Vlaamse letteren, 1912-1933, waarop hij in 2009 aan de Universiteit Antwerpen promoveerde, draait bijvoorbeeld om het begrip ‘ideological fantasy’ dat Žižek gebruikte in The Sublime Object of Ideology (1989). De Ridder laat ermee zien hoe activistische auteurs in het Vlaanderen rond de Eerste Wereldoorlog in hun teksten moedwillig een fantasiebeeld van Vlaanderen ontwierpen. Alexander Roose verwerkte concepten uit Žižeks werk in een recent artikel in Spiegel der Letteren (2009, nummer 2). Hij nam Žižeks techniek over om populaire cultuur en filosofie in elkaars licht te bezien: zoals Žižek de films van Hitchcock gebruikt om Jacques Lacan te verhelderen, zo bekeek Roose de filosofie van vroegmoderne denkers als Erasmus of Lipsius vanuit de populaire literatuur in die tijd.

In Geweld staat trouwens niet de filosofie of de cultuur centraal, maar de actualiteit. Uiteenlopende gebeurtenissen uit de eenentwintigste eeuw worden onder de loep genomen: de Deense cartoonrel, het Israël-Palestinaconflict, de orkaan Katrina en haar nasleep. Maar op de achtergrond speelt de spanning tussen populaire cultuur en filosofie nog wel degelijk een belangrijke rol. Žižek refereert dus weer aan films om filosofische concepten te verhelderen en andersom; die bespiegelingen over cultuur en filosofie worden vervolgens weer met de actualiteit in verband gebracht. In Geweld komt daar nog een nieuw aspect bij: er worden voortdurend terzijdes gebruikt. Het boek bevat Zes zijdelingse bespiegelingen en dat woord ‘zijdelings’ (in het Engelse origineel ‘sideways’) moet heel letterlijk worden begrepen. Žižek behandelt het thema geweld dus meestal niet rechtstreeks, maar met omwegen én via parabels in de vorm van moppen, verhalen en anekdotes die zijn punt moeten illustreren.

Deze omwegen zouden met het psychoanalytische begrip verschuiving in verband kunnen worden gebracht: zaken die ons werkelijk aanbelangen worden in het onderbewustzijn niet direct aangeduid, maar via een omweg. Žižek heeft echter nog een andere betekenis van ‘zijdelings’ op het oog: hij wil dat we onze aandacht, wanneer we het over geweld hebben, verschuiven van het direct zichtbare fysieke geweld naar het

[p. 79]

onzichtbare systemische geweld dat daarnaast ligt. Met andere woorden: we moeten het niet langer over terroristische acties hebben, maar over de vormen van dwang en (talig) geweld die het leven in een maatschappij noodzakelijkerwijs reguleren. In een passage in het voorwoord demonstreert Žižek allebei deze betekenissen van het woord ‘zijdelings’, als hij door middel van een anekdote zijn visie op soorten geweld verduidelijkt:

Er is een oude grap over een man die vroeger dan gebruikelijk van zijn werk naar huis komt en zijn vrouw met een ander in bed aantreft. De verraste vrouw roept: ‘Waarom ben je vroeg teruggekomen?’ De man bijt woedend terug: ‘Wat doe jij in bed met een andere man?’ De vrouw antwoordt kalm: ‘Ik vroeg jou eerst wat - probeer er niet onderuit te komen door van onderwerp te veranderen!’ Hetzelfde is van toepassing op geweld: de taak is inderdaad om van onderwerp te veranderen, van de humanistische SOS-oproep om het geweld te stoppen over te stappen op de analyse van die andere SOS, de complexe interactie van de drie soorten geweld: het subjectieve, systemische en symbolische geweld. (17; cursivering in de tekst)

Alledrie de vormen van geweld komen in de zes beschouwingen aan bod. Zo is de eerste vooral gericht op de figuur van de ‘liberale communist’, de filantroop die zijn kapitalistisch verdiende geld investeert in een goed doel in de Derde Wereld. Bill Gates is hier wel het duidelijkste voorbeeld. Žižek maakt duidelijk dat de liberale communist de economische ongelijkheid die hij zegt te bestrijden zelf tot stand heeft gebracht en zo vaardig het systemische geweld dat hij zelf in het leven heeft geroepen aan het zicht weet te onttrekken. In het derde hoofdstuk staat het symbolische geweld centraal, dat van de taal uitgaat. Hier wordt duidelijk dat taalgebruik door zijn performatieve werking een concrete invloed op de wereld heeft en daarmee een gewelddadig effect. De racistische uitspraak dat zwarten inferieur zijn is niet zozeer een kwestie van vals bewustzijn dat aan de wereld wordt opgelegd, maar een racist maakt zo'n uitspraak door hem uit te spreken ook daadwerkelijk ‘waar’. Het zesde hoofdstuk gaat over het subjectieve geweld, dat door Žižek ook wel wordt aangeduid met de term ‘goddelijk geweld’. Het is een vorm van actie die gesteund wordt door een heilig, dikwijls irreëel geloof in iets hogers. Žižek heeft er duidelijk sympathie voor. Op het moment dat hij zich in de laatste pagina's van dit zesde hoofdstuk vol enthousiasme aanzet tot het verdedigen van goddelijk geweld, komt hij aan op een punt waarop er niet meer te redeneren valt. Hij maakt niet langer aannemelijk dat goddelijk geweld als een daad van liefde moet worden gezien, maar dwingt zijn lezer gewoonweg om met zijn lyrische ideeën mee te gaan:

Of, om Kant en Robespierre nog eens te parafraseren: liefde zonder wreedheid is krachteloos; wreedheid zonder liefde is blind, een kortstondige hartstocht die zijn volhardende scherpte verliest. De onderliggende paradox is dat, wat liefde angeliek maakt, wat haar boven louter veranderlijke en pathetische sentimentaliteit verheft, haar wreedheid zelf is, haar band met geweld. Het is deze band die haar ‘over en voorbij de natuurlijke grenzen van de mens’ tilt en zo verandert in een onvoorwaardelijke drijf veer. (196-197)

Dit mag heel aantrekkelijk klinken en ook nog acceptabel worden gemaakt door verwijzingen naar Kant en Robespierre, maar wie deze opmerkingen overdenkt komt tot de conclusie dat ze niet beredeneerbaar zijn, maar blind geloof van de lezer vragen. Met terugwerkende kracht ging ik inzien dat dat voor de hele bundel geldt. Žižek is geen logisch redenerende filosoof, maar een woordkunstenaar. Hij verwijst bovendien in zijn boek wel naar tientallen filosofen, maar zelden om zijn argumenten te versterken. De filosofen dienen vooral als referentiepunt: met de een is Žižek het wel eens, met de ander niet.

Geweld kun je op twee tegenovergestelde manieren waarderen: als een briljante en hoogst geestige reflectie op de actualiteit, of als een

[p. 80]

onuitstaanbare aaneenschakeling van weinig samenhangende slagzinnen. Ik neig vooralsnog naar de eerste waardering, al was het maar omdat 2i2ek me aan het denken weet te zetten en tegelijkertijd het gevoel geeft dat ik met een good read bezig ben.

Laurens Ham