Vooys. Jaargang 28

[p. 70]

Dietlinde Willockx
Boom, roos, vis. Natuurpersonificaties als leesmethode voor de poëzie van Guido Gezelle
Tielt (Lannoo) 2009
384 pagina's
€29,95
ISBN 978 90 20983 61 6

Gezelle gelezen

Dat Guido Gezelle een van de belangrijkste Vlaamse dichters is, zal niemand ontkennen. Met hem begint onmiskenbaar de moderne Nederlandse poëzie. Hij heeft dus een prominente plaats in de literatuurgeschiedenis, maar behoort ook tot het collectieve geheugen en is zelfs een begrip voor wie niets met literatuur heeft. Nog niet zo lang geleden sierde het imposante hoofd van de priester-dichter bijvoorbeeld de grootst mogelijke coupure in Belgische franken. Gezelle is een begrip, zijn naam klinkt als een klok, hij is een belangrijke Belg (negentiende in de eindstand van dit concours), maar bij dat alles is er één prangende vraag: wie léést Gezelle nog? Als het goed is, weet iemand je wel iets te vertellen over een avond en een bloem en dat er toen iets heel vies moet zijn gebeurd, iets met jongetjes, enfin, typisch iets voor een katholieke priester... Gezelle is een naam geworden die zich losgemaakt heeft van zijn werk. Niet zozeer zijn gedichten zijn gekend; wat echt blijft hangen is de homo-erotische suggestie van ‘Dien avond en die rooze’. Een enkeling weet ook nog iets over de enorme talenkennis van de man en zijn inzet voor het (West-)Vlaams en soms zijn de problemen die hij had met zijn kerkelijke oversten bekend. De aandacht is dus verschoven van de dichter Gezelle naar het fenomeen Gezelle. Dat deze man voornamelijk op grond van zijn poëzie deze bekendheid geniet, lijkt soms geheel vergeten te zijn, zelfs in de literatuurwetenschap. Ook daar lijkt men in alles van en rond Gezelle geïnteresseerd, behalve in zijn poëzie: biografieën, brieven, studies naar Gezelles kennis van de dichters uit de Gouden Eeuw (An de Vos) of een dissertatie over Gezelle ‘en zijn postume uitgever Lambertus Jacobus Veen’ (Jan Pauwels). Allemaal erg boeiend, maar welke neerlandicus léést Gezelle nog?

Antwoord: Dietlinde Willockx. In haar proefschrift durfde ze het aan om het over de poëzie van Gezelle te hebben. Haar boek bevat eindelijk nog eens lecturen van gedichten van de meester en ze gaat daarbij ook veel gecommentarieerde gedichten niet uit de weg. Klassiekers als ‘Ego flos...’, ‘De Mandelbeke’ of ‘O 't ruischen van het ranke riet’ onderwerpt zij opnieuw aan een close reading. Talloze keren zijn deze gedichten geduid, maar toch weet Willockx nieuwe accenten aan te brengen, niet in het minst omdat ze abstractie maakt van de veelal biografische lezingen uit het verleden. Zij wil tekstueel te werk gaan en doet dat vanuit een specifieke invalhoek: ze focust op de natuurpersonificaties in Gezelles poëzie. Ze lijkt een open deur in te trappen, want Gezelle staat inderdaad bekend als een groot natuurdichter, maar de aandacht voor de natuurmotieven en hun representatie,

[p. 71]

levert aanvullingen op bestaande interpretaties en soms zelfs verrassende nieuwe inzichten op. Willockx concentreert zich op boom- en bloemgedichten in het werk van Gezelle en kijkt daarbij naar de manier waarop hij natuurelementen personifieert, om vervolgens de conclusie te trekken dat de natuur voor Gezelle meer is dan een setting. Meteen is daarmee een narratologische term gevallen. De verhaalanalyse is immers het andere instrument dat wordt ingezet bij de interpretatie. De veelal lange, verhalende gedichten worden benaderd met het technische jargon uit Vertelduivels, wat interessant is en ook goede resultaten oplevert. Alleen is het jammer dat het gebruik van de narratologie voor poëzie-analyse niet getheoretiseerd wordt.

Een ander punt van kritiek geldt de aanduiding ‘leesmethode’ uit de ondertitel. Een echte methodologie voor het lezen van Gezelles poëzie werkt Willockx niet uit en wat ze in haar theoretische deel doet, is weinig vernieuwend. Haar definitie van personificatie (en in het verlengde daarvan begrippen als reïficatie en apostrofe) is een conventionele, namelijk één die erg lijkt op de omschrijving in Het lexicon van literaire termen, wat de bladzijdenlange catalogus van omschrijvingen van deze stijlfiguur eigenlijk overbodig maakt. Van Gorp: ‘personificatie [is] een vorm van beeldspraak waarbij dieren of levensloze dingen, voorwerpen of abstracties, als menselijke wezens worden voorgesteld of er eigenschappen van toebedeeld krijgen’. Willockx: ‘De personificatie stelt als menselijk voor wat niet-menselijk is, geeft de niet-menselijke instantie een gezicht (lichaam) en/of een stem’. (51) Een en ander heeft te maken met het feit dat Willockx ervoor gekozen heeft om noch negentiende eeuwse esthetica's te onderzoeken (wat de mogelijkheid zou bieden om Gezelles metaforiek te begrijpen in het licht van de toen gangbare theoretische opvattingen), noch deconstructionistische theorievorming over personificatie en metaforen onder de loep te nemen. Ze gebruikt een gangbare definitie die als zoeklicht ingezet wordt bij de lectuur: wordt een bepaalde metafoor menselijk voorgesteld dan trekt dat haar aandacht. Haar studie zou ik daarom eerder een motiefstudie noemen met een bijzondere aandacht voor het functioneren van personificaties.

Om enigszins synthetiserend tewerk te kunnen gaan, ontwerpt Willockx nog een systeem van codes die verbonden worden met de strekking van het gelezen gedicht: welke boodschap draagt zo'n gedicht uit dat schijnbaar over de natuur gaat en welke ideologie spreekt eruit? Gebaseerd op Lawrence Buells The Environmental Imagination onderscheidt ze negen codes: een erotische, een biografische, een natuurlijke, een ideologische, een ecologische, een ethische, een maatschappelijke, een religieuze en een literaire. Overwegend is natuurlijk de religieuze code, zo zal Willockx weinig verrassend vaststellen, en dat verklaart dan ook het laatste element uit haar titel: de vis staat voor God, de boom en de bloem verwijzen bijna altijd op een of andere wijze naar Hem en in die zin is de vis dan ook het begrip dat het rijtje logisch vervolledigt. In de boom- en bloemgedichten gaat het dus heel vaak over het opperwezen, al blijkt uit de lecturen van Willockx dat Gezelle ook wel een groene jongen avant la lettre was (ecologische code). De andere codes zijn minder dominant aanwezig, ook al staat een op het eerste gezicht liefelijk bloemetje wel vaker symbool voor een vrouw (bijvoorbeeld in ‘Mimosa’) of probeert Willockx ons wijs te maken dat God ook een poëticale code kan vertegenwoordigen in Rijmsnoer, iets wat ze volgens mij niet overtuigend aantoont. Deze poging, of elders de vondst om een natuurgedicht te lezen als de strijd tussen man en vrouw, heeft alles te maken met wat ze zelf aanhaalt, namelijk dat de erg godgerichte gedichten van Gezelle in deze postmoderne tijd snel wrevel oproepen en het uitlokken om alsnog andere betekenismogelijkheden te zoeken in de teksten. Ze is zich ervan bewust dat ook zij soms moeite heeft met opnieuw een religieuze interpretatie: ‘Het mag duidelijk zijn dat ook deze lezer, met haar ostentatieve terugkeer naar de vorm en diens retorische aspecten en met haar hang naar aporieën, haar eigen, tijds- en persoonsgebonden dada's heeft.’ (338) En dat

[p. 72]

blijkt dus op momenten waar de interpretator probeert om - soms geforceerd - toch een andere dan religieuze invulling aan een gedicht te geven. Daarom lijkt de laatste zin van het boek ook te sterk. Willockx stelt: ‘Hoezeer deze gedichten controle nastreven, ze laten gewild of ongewild steeds een opening voor wie niet veilig kan of wil lezen.’ (372) Inderdaad wijst ze soms op spanningen tussen de retorische middelen en de inhoud van het vertelde, maar zeggen dat deze gedichten nu gedeconstrueerd zijn, gaat te ver.

Een laatste punt dat ik wil aanhalen gaat specifiek over de interpretatie van ‘Abeelen’, aangezien een belangrijke invulling van het begrip ‘boom’ daar over het hoofd gezien wordt, hoewel die een nieuwe lezing zou kunnen opleveren.

VERSCHGEVELDE abeelenboomen

liggen langs de grachten heen,

die den ouden zandweg zoomen,

hoofd en armen afgesneên.

Sterke stammen, kon dat wezen,

gij, die, op en in den grond,

met uw' voeten vastgevezen,

vamen diepe, ondelgbaar, stondt?

(...)

Elk komt uit en wondt en sijndt u;

raapt en rooft, met volle hand;

nu dat, omme en verre en wijd, uw

hooge kroone ligt in 't zand.

Vijandschap, aan alle zijden,

woedt om uwe ellendigheid:

heeft u ooit, in vroeger' tijden,

vrede en vriendschap één ontzeid?

(...)

In de bespreking van dit vers treedt Willockx in discussie met Remco Ekkers, die het gedicht leest als het verslag van iemand die treurt over het feit dat de mens de natuur stukmaakt. Willockx tracht door uitgebreid de retoriek te beschouwen duidelijk te maken dat de verteller in dit gedicht zichzelf impliciet medeschuldig acht aan de vernietiging van de natuur. Naar mijn bescheiden mening is dat een overinterpretatie, ingegeven door een te sterke focus op de retoriek die bovendien niet echt een herinterpretatie oplevert. De ambigue situatie van de verteller (enerzijds aanklager, anderzijds beschuldigde) die Willockx aantoont, doet de strekking van het gedicht niet kantelen. Wat geen van beide genoemde commentatoren echter opmerkt, is het belang van de boom als symbool voor de verbinding tussen het aardse (met de wortels in de grond) en het hemelse (met de takken in de lucht). Wanneer bomen worden omgehakt, zoals in ‘Abeelen’, wordt de verbinding tussen het hiernumaals en God verbroken. Het is dat gegeven dat de spreker in dit gedicht betreurt en dus staat de ecologische code opnieuw in functie van de religieuze. Hij laadt de boom op met een heel specifieke betekenis die ook betrekking heeft op zichzelf: Gezelle, als priester eveneens een middelaar tussen mens en hemel, zou het in dit gedicht wel eens kunnen hebben over de (moeilijke) positie van de priester.

Willockx heeft, ondanks de theoretische bezwaren die je zou kunnen hebben bij deze studie, een inspirerende aanzet gegeven voor een herlezing van Gezelles gedichten, zo mag ook blijken uit mijn enthousiasme om mee te denken met deze studie. Ze toont aan dat nieuwe invalshoeken nieuwe interpretaties kunnen genereren. Hopelijk vormt haar studie het startschot van een intensieve herlezing van het werk van Gezelle.

Carl De Strycker