Vooys. Jaargang 28

[p. 67]

Foei een fout of hoi een fout?
Barber van de Pol

Het laatste half jaar is weer menig Nederlandse vertaler berispt om een fout, voor wie oplet schering en inslag. Een paar gevallen bleven me bij.

Op de radio, in de Tros Nieuwsshow van zaterdagmorgen, gaf Pieter Steinz de gelauwerde vertaler Peter Verstegen een standje, omdat hij bij Heine ‘flambouwen’ op ‘wenkbrauwen’ laat rijmen. Dat kan niet; spreek maar hardop uit en je weet waarom. Heine deed zoiets niet in zijn negentiende eeuw en dus moet zijn Nederlandse plaatsvervanger van nu het ook niet doen.

Latere dichters als Hugo Claus deden het trouwens naar hartenlust, en ook net zoals die Engelse dichter Stevie Smith (1902-1971). Haar vertaalster in het Nederlands, Katelijne de Vuyst, gebruikt dus terecht veel van dat kromme rijm of schijnrijm. Waar Smith ‘chance’ en ‘mumchance’ als paar opvoert, komt zij met ‘springen’ en ‘meningen’. Ik heb er met bewondering naar gekeken en niet alleen daarnaar.

Maar bij Heinrich Heine, nee. Steinz heeft volkomen gelijk. Jammer dat hij niet tot een echte analyse van Verstegens vertaalaanpak kwam. Nu leek het toch een beetje op foutjes spotten en daar is Steinz te verstandig voor. Wel stelde hij vast dat het om een stelselmatige zwakte ging. Nu ja, het Duits stond ernaast, dus het gaf niet zo, zei hij. Inderdaad is vergelijken altijd verhelderend, maar complimenteus was ook die laatste opmerking niet.

Hier zat mooie vertaalkritiek in, nog wel gemaakt door een geïnteresseerde buitenstaander en daardoor des te verrassender. Ik geef om Steinz' meningen, dus had hem er met plezier in extenso over gehoord. Of hij de kans van de programmamakers had gekregen, is een tweede: het mag niet te moeilijk worden, denk aan het grote publiek, dat geen idee heeft wat vertalen is. Had hij de kans moeten afdwingen? Voor wat je belangrijk vindt, maak je je breed.

In een NRC van even geleden gebeurde iets vervelenders, iets onuitroeibaars kennelijk, dit keer naar aanleiding van de vertaling van het hele dikke Seven Pilars of Wisdom (T.E. Lawrence) door Sjaak Commandeur. Bespreker Bas Heijne moet de vertaling noemen, dat snapt hij ook wel, en hij doet dat op minzame wijze, in de vorm van een schouderklop (‘bewonderenswaardige prestatie’), zonder voorbeelden en zonder ook maar enige poging tot analyse, terwijl even goed kijken naar een vertaling, de vrucht van noeste close reading, zich uitstekend leent om een stijl voelbaar te maken. Als je het doet ervaar je heel even maar overweldigend het ongerijmde, wilde en hopeloos vrije van taal. Iedere keuze is er een en moet zich verhouden tot andere, vorige en latere. Maar nee, er komt geen voorbeeld van dat vermeend bewonderenswaardige. Wat volgt is een kanttekening. Heijne keurt de vertaling van ‘integrity’ (integriteit) met ‘zelfbeschikking’ af en legt zijn gelijk uit.

Dat is het vervelende bij geïsoleerde vertaalkritiek: de criticus overtroeft de vertaler, die hij tegenover zijn lezers met het recht van de meester kapittelt. Begrijpen doe ik het wel: de bespreker is een groot liefhebber van het boek in kwestie en wie van iets houdt kan niet velen dat een ander er met zijn tengels aan zit. Zodat de vertaler, toch woord voor woord verantwoordelijk voor de Nederlandse versie, als een noodzakelijk kwaad opzij wordt gezet.

Een kras staaltje van zo'n op zich dus begrijpelijke toe-eigening leverde Kristien Hemmerechts een jaar of wat geleden alweer door vertaalster Nelleke van Maaren ongeveer de ring uit te slaan naar aanleiding van haar vertaling van ‘a good f'king’ bij in Sylvia Plaths dagboeken. Foei, fout! constateerde Hemmerechts, verblind door voelbare woede. Ze zag niet hoe goed het geheel was, dankzij het inlevingsvermogen, het inzicht en een zekere durf van de vertaalster, die niet voor niets zojuist een mooie vertaalprijs

[p. 68]

heeft ontvangen. Volmaakt bestaat niet; alleen de dood is volmaakt. Een vertolking is iets alomvattends waar ook dissonanten en fouten bij horen. Een vertolking moet een levend ding zijn, dat weten we toch? Ooit Cecilia Bartoli op een verkeerde noot horen afkraken? Wie wil er nu smaakvrij ABN, keurig nette, dus totaal onpersoonlijke taal alsof er geen mens aan te pas is gekomen?

Een enkele keer legt een criticus zich toe op het naar voren brengen van zoveel mogelijk fouten. Toen een notoire vijand (ik zeg het er maar bij) mij eens om een vertaling fileerde, belde een vriend met de blijde boodschap: ‘Je had in dat hele moeilijke boek maar zeven fouten!’ Het waren er vast wel wat meer, maar ik durf te zeggen dat het geheel deugde en levend en trouw was.

Natuurlijk zijn er een heleboel echt slappe, slechte, of haastige vertalers, bij wie het vermakelijk en verleidelijk is om eens een verrukkelijk boeket blunders te verzamelen. Ook dat kan veel zeggen over het levende fenomeen dat vertalen is. Het doet er toe wie er vertaalt, nou en of het er toe doet. De vertolker heeft een smoel.

Ik hou van mensen die om fouten kunnen lachen. Ik hou van onze betreurde essayist Dick Hillenius en zijn bundel over de slordige tuinman; van Herman Melvilles pleidooi voor een zorgvuldige ordeloosheid bij bepaalde ondernemingen; en van Borges, de fabelachtige Argentijn, die een fout als gevolg van het scheppingsvuur soms een geschenk vond. Het hoofd van een vertaler kan nooit dat van zijn schrijver dekken; de ene taal is de andere niet, en dan verbleken bij een fout?

Nu kúnnen fouten enorme gevolgen hebben, bijvoorbeeld Bijbelvertalingen. Hele schisma's zijn er door ontstaan. Onlangs stond in de krant dat God, strikt vanuit de Hebreeuwse tekst geredeneerd, de wereld misschien toch niet heeft geschapen, maar alleen maar (nu ja, alleen maar) bepaalde zaken scheidde. (Zie de Bijbel.) ‘Dat wil niet zeggen dat hij de wereld niet heeft geschapen,’ zeiden slimme scholastici snel. ‘Die eerste regel is ingeslikt, die sprak vanzelf, je moet heeft ervóór denken.’ Ja, zo kunnen we het allemaal. Geloof is onwrikbaar, anders is het geen geloof. We hadden er zowaar bijna een nieuwe kerkgemeenschap bij, die van de ingeslikte schepping.

Maar er komen ook aantoonbaar mooie dingen uit vertaalfouten voort, ook uit fouten die met de Bijbel samenhangen. Een vertaalfout gaf ooit Michelangelo in om zijn beeld van Mozes hoorns op te zetten. Er kwam glans van dat hoofd, dat is wat er eigenlijk in de oude Bijbeltekst stond en dat is wel wat anders. (Exodus 34:29-35) Ik was benieuwd of die hoorns ook in onze Statenvertaling voorkwamen, maar nee, dat is daar in orde, in tegenstelling tot een heleboel andere passages, en toch heb je er die deze vertaling vanwege haar schoonheid verdedigen als Gods woord zelf.

Ach, veel liever een fout dan zielloos perfectionisme. Liever de avontuurlijke bezieling van Jaap van Zweden dan de angstvallige precisie van, nee, laat ik hier geen namen in het negatieve noemen. Eén uitzondering, omdat hij zo enorm beroemd is of was: wat hebben we getreurd omdat Fischer-Dieskau nooit een fout maakte. Het had hem zoveel menselijker en beslist nóg overtuigender gemaakt.

Vertalers zelf zijn vaak erg bescheiden. Hun houding is er een van: wij doen ons best, wij zijn géén scheppende wezens, hoor. Ik las het onlangs nog in Hollands Diep bij Sjoukje Slofstra (31) en Thérèse Cornips (82), die het in commissie hadden over ‘moeilijk’ en ‘dienstbaar’. Daar moet je het helemaal niet over hebben; dat spreekt vanzelf. Goede vertalers, en dat zijn zij voor zover ik weet, zijn herscheppers, toegepaste kunstenaars, net als acteurs of musici. Ze voegen iets toe aan de Nederlandse literatuur. Een slechte is nooit slecht vanwege een paar fouten. W.F. Hermans heeft Cees Buddingh' niet klein gekregen door zijn Nederlands met rood potlood te lijf te gaan en degenen die vervolgens Hermans een koekje van eigen deeg gaven zat dat evenmin glad. Er liep bij een van hen geloof ik iemand door een deur. Au!

Dit is een beetje een klaagcolumn geworden. Dat was ook de bedoeling.