Vooys. Jaargang 27

[p. 54]

Uit de kast!
Fabian R.W. Stolk

In de rubriek ‘Uit de kast!’ biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit hun eigen boekenkast over te brengen. In dit themanummer over muziek en literatuur zal Fabian Stolk, docent Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht, echter niet teruggrijpen op zijn boekenkast, maar op zijn muziekcollectie. Hij vertelt over de muziek van artiesten als Nick Cave en Tom Waits en legt uit hoe zijn liefde voor muziek lijkt op die voor literatuur.

Brave, beste kinderen.

Lieve, lieve vrouw.

Utrecht 2009

Om te beginnen een variant op het slot van een kleine roman uit de vorige eeuw, toen het ook al crisis was. Maar bij mij thuis, denk ik soms, hebben ze weinig kaas gegeten van wat ik maar ‘hedendaagse rock’ noem bij gebrek aan snoeiharde demarcaties. Trouwens ook niet van jazz. Al moet erbij gezegd dat mijn dochter nu één naam kent van een betrekkelijk moderne jazzist. Ik heb haar in 2006 namelijk verboden het maar lukraak te zeggen als ze bepaalde muziek niet wil horen: ze moet die adequaat kunnen benoemen. Sinds dien zegt ze niet meer: ‘Geen herrie, pap!’ maar: ‘Liever niet die cd van Ray Anderson’. Ze weet bovendien dat ik erg gehecht ben geraakt aan die muziek, en wel doordat een mini-cd met muziek van Anderson als bijlage is gevoegd bij het prachtige boekje Tromboneliefde van wijlen de grote en groothartige schrijver en trombonist Adriaan Jaeggi (1963-2008). Nogal opvallende muziek, inderdaad, om het zachtjes uit te drukken. Ik moest er zelf ook aan wennen, maar nu is ze vertrouwd en ik kan niet meer zonder. Dat laatste ook door de droeve omstandigheden, zal ik maar zeggen. Doordat mijn dochter zo goed is opgevoed, kan ik thuis alleen nog naar Anderson luisteren met een oor- of koptelefoon, als een aangelijnd beest heen en weer lopend door de woonkamer. De MP3-speler is mijn andere redding.

Ook toegankelijker muziek dan die van Anderson - vind ik - weten mijn gezinsleden niet op waarde te schatten. Vrijwel alles wat me werd aangeraden door Jos van G. - eermalig collega van de afdeling HBZ - vond geen toegang tot hun trommelvliezen. Jos en ik wisselden een tijdje muziektips uit; heel verrijkend. Maar ik mag thuis alleen met die doppen op mijn oren luisteren naar de Kaiser Chiefs, Kings of Leon, The Strokes, Zita Swoon. En ook met de tips van m'n paranimf, vriend en overbuurman, loopt het gezin niet weg; laat ik daarvan, naast The White Stripes, alleen Nick Cave noemen, al dan niet met The Bad Seeds: alles heb ik daarvan inmiddels aangeschaft, en het een nog mooier dan het ander beoordeeld. Helemaal grijs gedraaid, zouden we in de tijd des grammofoons zeggen. Ook wat ik soms van radio en internet oppik en dan bij Plato aanschaf, sluiten de gezinsleden

[p. 55]

in oren noch hart: ‘die t[...]herrie’ van de Arctic Monkeys en dito van Razorlight. Het eigenhandig verzameld werk van Tom Waits... muziekpareltjes voor mijn brave en lieve zwijntjes en zwijninnetjes. Zelfs ‘dat gekerm’ (hoe durven ze!, 't zijn zeker niet mijn woorden) van Roosbeef wijzen ze met een lichte neerbuigendheid af. Marike Jager, dat lukt dan nog wel. Is ook erg mooi, maar heel anders. Het allermooist, het allerbest is werkelijk de galzwarte muziek van Cave en Waits. Niet alles van die twee apprecieer ik, maar 85% met gemak. Juist in die combinatie met 15% herrie en bagger zit de kracht. Leg dat maar eens uit. Wat misschien nog het diepste snijdt, op het vlak van familiale muzikale misverstanden, is dat ik van al het goede werk van Waits niets heb kunnen uitzaaien dan één regeltje: ‘The piano has been drinking, not me’ (Small Change, 1976). Dat is alles. Daar word ik op mijn beurt weer melancholisch van.

Maar de goede kant van de zaak is dat niemand er een probleem van maakt dat ik af en toe een avondje en een nachtje ‘absent’ ben, omdat ik zo nodig weer een heleboel van die nummers moet horen, koptelefoonsgewijs. Dan zap ik door m'n schijven om steeds nieuwe combinaties te horen: het ene nummer zet me steeds weer op het spoor van een ander. Playlists zijn niets voor mij, te statisch: de ene dag moet de gal wat zwarter dan de andere. Niet dat ik een rotbui heb als ik naar die muziek luister. In tegendeel. Veeleer juist een prima mood; dan gaat die muzikale weemoed - en erger - erin als zoete koek. Beter nog: 't is balsem voor oude, verdrongen, of zelfs toekomstige, zonder deernis in de ziel geslagen wonden. Je luistert toch niet naar een tekst als ‘Got to get behind the mule in the morning and plow’ als je geen zin hebt om naar je werk te gaan?! (Mule Variations, 1999) Mijn stemming en de zielekleur van de kunst die ik geniet, staan in een heel scheve verhouding tot elkaar

De muziek van Cave en Waits is, als je het mijn oren vraagt, bijzonder goed. Dat komt doordat ze niet effen, niet vlak, weinig voorspelbaar is, en doordat er ook veel stukken tussen zitten die ik absoluut niet mooi vind, of pas na een aanzienlijk herhaalde beluistering begin te waarderen. En dan bedoel ik inderdaad meer de muziek dan de teksten; van teksten vang ik hooguit flarden op. Zelden probeer ik die kleine postzegellettertjes in de soms bijgeleverde tekstboekjes van cd's te lezen; het gevaar van ‘mondegreens’ neem ik op de koop toe. Ik heb meestal genoeg aan parelende fragmenten: ‘She always had that little drop of poison’ en - uit dezelfde song trouwens - ‘a rat always knows when he's in with weasels’ (Orphans, 2006). Daar word ik vrolijk van, dat soort monter geformuleerde misantropie, die het natuurlijk niet kan stellen zonder sullig gehamerde begeleiding op de piano, en dat gezeur van de zingende zaag. En die gekke stem, die in heel veel nummers moedwillig mechanisch vervormd is. Dat laatste is met Cave minder het geval, maar die bestaat het wel om een fraai nummer als ‘Breathless’ bijna over de rand van het acceptabele te jagen door er een afgrijselijk vals aangeblazen intro'tje op een blokfluit voor te zetten. Maar anderzijds: zonder dat was het misschien niet meer dan een suf deuntje (Abbatoir Blues/The Lyre of Orpheus, 2004).

Iets vergelijkbaars geldt misschien voor literatuur. Romans en gedichten die me bij blijven, behandelen doorgaans niet de hoogtepunten van het menselijk bestaan. En hoewel ik voor sommige teksten mijn best doe ze te memoriseren, onthoud ik van de meeste alleen de strekking van de inhoud en een impressie van de stijl. En net als bij muziek, bevat het oeuvre van een schrijver of dichter vaak, naast de parels waar het om gaat, ook lelijkerds en missers, of werk dat ik aanvankelijk niet mooi vond, maar na herlezing wel en die aan de rest reliëf geven. De avonden en Politicus zonder partij zijn daar slechte voorbeelden van. Dat zijn wel werken die ik zeker vier keer heb moeten lezen voor

[p. 56]

ik ze kon waarderen, maar deze verplichte nummers hebben me niet enthousiast gemaakt voor de rest van die oeuvres.

Minstens zo weerbarstig als Tom Waits in de muziek is Piet Gerbrandy in de poëzie. Zijn dichtwerk heeft een sterke neiging tot sonoriteit en betekenisrijkdom, of betekenisconcentratie, en tot ontoegankelijkheid, onder andere door de schijnbaar moedwillig en nors afgebeten dictie. De verhouding 15-85% haalt de poëzie van Gerbrandy bij lange na niet in mijn ervaring. Hij maakt het zijn lezer niet graag gemakkelijk, geloof ik. Maar hij probeert het ontoegankelijke toch te doseren. Zo hebben de gedichten in de bundel Drievuldig feilloos vals (2005) niet gewoonweg titels die je de weg zouden kunnen wijzen in de vervolgens te lezen tekst. Je valt steeds plompverloren in de eerste regel. Maar de gedichten hebben daarentegen wel bodems, zoals Gerbrandy ze noemt. Dat zijn citaten onder het gedicht, onderaan de bladzijde. Ze zijn geput uit zeer diverse bronnen, van heel oud en klassiek tot uiterst modern en onliterair. Zo'n losse regel kan een fragment in het Latijn zijn, (Oud-) Grieks, Engels, Nederlands, Middelnederlands, Italiaans of Duits. Deze bodems vormen, overigens ongeveer net als de muzikale interteksten van Waits en Cave, een verwarrend polycultureel allegaartje: al de talen, dood en levend, staan door elkaar, de citaten komen uit allerlei perioden en stijlregisters, ‘jukebox mama gimme rhythm for the blues’ van Sonny Landreth staat naast ‘du en moghes niet sijn ghebroken’ van de dichter van het Roelantslied. De auteurs zijn me vaak volkomen onbekend: Jonny Dowd, Sony Landreth, The Nitty Gritty Dirt Band. Daar heb ik dan weer geen kaas van gegeten.

Het is me nog steeds niet duidelijk of ik als lezer de oorspronkelijke context van al Gerbrandy's verwijzingen moet achterhalen om me een sleutel te verschaffen waarmee deze gedichten kunnen worden ontsloten. Ze zijn stug, maar niet volkomen hermetisch. Wie meer dan één gedicht leest, krijgt echt wel een draadje in dit tekstlabyrint te pakken. Zo vond ik er een, dacht ik, op de bodem van pagina 60: ‘having for his ordinary companions fear and sadness’. Het is een citaat van Robert Burton, zoals Gerbrandy er achterin de bundel bij aantekent, en, voeg ik eraan toe (want Gerbrandy laat dat bij iedere bodemverklaring achterwege), het is afkomstig uit diens Anatomy of Melancholy (en wel: The First Partition, Memb. III. Subsect. I. - Definition of Melancholy, Name, Difference). Bij eerste lezing dacht ik die woorden evenwel te herkennen als een citaat uit hoofdstuk XIII van Thomas Hobbes' Leviatan (Chapter XIII: Of the Natural Condition of Mankind as Concerning their Felicity and Misery), een ander boek dat ik ooit voor een tentamen emblematiek of boekwetenschap leerde kennen. Hobbes' woorden, waar ik ten onrechte aan dacht, gebruikt Tom Waits in ‘Come on up to the House’ (Mule Variations) om, in een krachtige, retorische drieslag, het menselijk bestaan op pronte wijze te karakteriseren: ‘Nasty, brutish and short’.

Mijn intertekstuele mislezing was misschien niet zonder grond. ‘Nasty’ betekent ‘vals’, en sluit dus aan bij de titel van Gerbrandy's bundel. ‘Brutish’ is zonder meer een goede aanduiding van Gerbrandy's stijl, het krachtige type volgens de indeling van Demetrios. En aan de kortheid van het menselijk leven lijkt de dichter zich in deze bundel te willen onttrekken, terwijl hij wéét dat het onmogelijk is: ‘op meer dan respijt kan niemand aanspraak maken’, luidt de bodem van het op een na laatste gedicht. Zo roept de ene tekst de andere op. ‘Muziek lokt van een ziel muziek weer los / Die treedt in wondere gedaanten uit / De zielepoort, zoekend dat lokgeluid.’