Vooys. Jaargang 27

Paul Claes
Lyriek van de Lage Landen
Amsterdam (De Bezige Bij) 2008
369 pagina's
€24, 90
ISBN 978 90 234 3288 3

Paul Claes, een Vlaamse Harold Bloom

Als we een kleine quiz zouden organiseren waarbij het de bedoeling is om zo snel mogelijk een gedicht te noemen bij de naam van een dichter, dan zou het antwoord bij Hertog Jan I vast ‘Eens meienmorgens vroe’ (‘harba lori fa’) zijn, bij Hooft ‘Geswinde Grijsart’ en bij Vondel ‘Kinder-lyck’ (‘Constantijntje, 't zaligh kijntje’). En ook voor recentere lyriek is het antwoord voorspelbaar. Nijhoff? ‘De moeder de vrouw’ (‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien’). Hanlo? ‘Oote oote boe’. Claus? ‘De moeder’. Het zijn gedichten die tot het collectieve geheugen behoren, niet enkel omdat ze op school, tussen alle literatuur die geschrapt is, toch nog overeind gebleven zijn of in de opleiding Nederlands aan de universiteit prominent besproken worden,

[p. 68]

maar ook en vooral omdat ze regels bevatten die je, eens je ze gehoord hebt, nooit meer vergeet. Ze behoren zonder discussie tot de canon van de Nederlandstalige poëzie.

Paul Claes, die in het prachtig uitgegeven Lyriek van de Lage Landen een poging doet om de belangrijkste gedichten van onze literatuur te bloemlezen, heeft al deze verzen opgenomen. Een weinig verrassende keuze, ja, maar anders dan een polemische poging om het literaire veld te herverkavelen (genre Hotel New Flanders), wil dit boek helemaal geen vernieuwend beeld bieden. ‘Een canon is per definitie niet origineel’, zo Claes. Zijn boek wil een canon zijn in de ware zin van het woord: een ‘verzameling van literaire werken, die in een samenleving als waardevol erkend worden en dienen als referentiepunt in de literaire beschouwing en in het onderwijs’. (Van Dale) Het is een definitie die erg vergelijkbaar is met wat Claes als doel aangeeft. De gedichten die hij koos ‘kunnen hopelijk tot ijkpunt dienen voor onderwijs, kritiek en cultuur’. De verzen die hij hier samenbrengt, zijn dus niets meer of minder dan ons literaire geheugen, dé traditie (let op het zelfbewuste bepaalde lidwoord in de ondertitel!).

Dat neemt niet weg dat Claes soms eigengereide keuzes maakt. Zo is van Kloos niet de evergreen ‘Ik ben een god in 't diepst van mijn gedachten’ opgenomen, maar het veel minder bekende ‘Zooals daar ginds, aan stille blauwe lucht’ en krijgt Achterberg ‘Eben Haëzer’ achter zijn naam en niet bijvoorbeeld ‘Zestien’. Natuurlijk kan er altijd getwist worden over het belang van een bepaald gedicht in het oeuvre van een schrijver, maar de genoemde - en volgens mij meer voor de hand liggende - teksten zijn niet zonder reden de eerste die mij te binnen schieten. Het zijn verzen die behalve erg bekend zijn, ook heel duidelijk de poëtica van het werk van deze dichters belichamen. Aangezien het ook Claes' bedoeling is om met één gedicht in nuce de thematiek van een bepaald oeuvre aan te duiden, kan hier zijn keuze aanvechtbaar worden genoemd. Hetzelfde geldt trouwens voor de opname van een aantal dichters. Waarom bloemleest Claes de dialectdichter Omer Karel de Laey die hij, zo blijkt, zelf ook een minor poet vindt? En heeft Christine D'haen, ondanks het magistrale ‘Daimoon megas’ waarmee ze hier vertegenwoordigd is, haar plaats niet vooral te danken aan het feit dat haar dichtwerk, waarover Claes verschillende malen publiceerde, een van de persoonlijke dada's van de samensteller is? De objectiviteit die het boek pretendeert te bezitten, krijgt zo een eerste deuk.

Verrassend is dan weer de selectie van Marnix Gijsen. Sötemann ondernam in Dichters die nog slechts namen lijken reeds een poging om deze als dichter zo goed al vergeten auteur te rehabiliteren; dankzij de plaats in Claes' boek lijkt de ooit zo populaire schrijver nu voorgoed (en terecht) zijn stekje op de Parnassus van de Nederlandse literatuur veroverd te hebben. Het moet zowat de enige correctie op de algemeen geldende canon zijn die Claes aanbrengt. Wie het in de categorie eerherstel opvallend niet gehaald heeft, is Richard Minne, wiens belang de laatste jaren in het onderzoek veelvuldig onderstreept werd (onder andere door Sötemann in genoemd boek), maar die met zijn light verse voor Claes duidelijk te licht weegt.

Lyriek van de Lage Landen is echter meer dan een bloemlezing van canonieke gedichten, Claes levert tegelijk ook een rudimentaire analyse. Hij deelt de Nederlandstalige lyriek op in vier periodes - middeleeuwen, nieuwe tijd, romantiek en moderne tijd - situeert ze en bespreekt voor elk van die tijdvakken de opvallendste tendensen op thematisch en technisch vlak. Het

[p. 69]

is een soort poëziegeschiedenis voor dummies, te beknopt voor de leek, te clichématig voor de specialist. Ook bij de verzen zelf levert Claes commentaar. De werkwijze is vergelijkbaar: na een motto uit het oeuvre van de dichter volgt een minibeschrijving van leven en werk, een situering van het gedicht binnen het oeuvre en vervolgens een korte behandeling van techniek en thematiek. Meestal komt daarna nog een kopje ‘nawerking’ waarin navolgingen, pastiches, parodieën en kritische reacties worden vermeld. Meer dan bij de keuze, die ondanks de hierboven vermelde kleine bezwaren, door de meeste lezers waarschijnlijk onderschreven zal worden, valt in deze bladzijden Claes' hand te ontdekken.

Eerst en vooral: Claes is een meesterlijk tekstuitlegger. Dat blijkt keer op keer uit zijn rubriek ‘De sleutel’ in Ons Erfdeel, waar hij op soortgelijke wijze in kort bestek een overtuigende lezing van een gedicht weet te geven. Ook nu weer overtuigen zijn interpretaties. Bedenkelijk is echter dat het onduidelijk blijft wanneer hij zich daarbij op werk van anderen baseert en wanneer hijzelf toevoegingen levert. Een zelfde kritiek kwam er op zijn zogenaamd vernieuwende interpretatie bij de vertaling van The Waste Land. Welke nu zijn bijdrage aan de ultieme ontraadseling van dit gedicht was, werd niet duidelijk. De autobiografische lectuur? Die bleek reeds meermaals beproefd. Ook nu weer vergeet Claes voor het gemak wel eens de bevindingen van andere onderzoekers. Opvallend is bijvoorbeeld dat hij de nieuwe, controversiële lezing van ‘Hebban olla vogala’ in Frits van Oostroms Stemmen op schrift volledig buiten beschouwing laat en ook de poging van Luc de Grauwe om dit vers aan het nest van de Nederlandse literatuur te ontroven onvermeld laat. Claes presenteert een redelijk belegen visie op het prille begin van onze poëzie en smoort het recente debat met de dooddoener: ‘Zoveel vragen, zoveel vraagtekens.’

Een tweede moment waarop Claes ingrijpt, is in de keuze van de motto's. Deze werkwijze levert hem de mogelijkheid om bij een bepaald schrijver waarvan hij slechts een gedicht opneemt, alsnog de echo te laten klinken van een ander vers dat hij belangrijk acht. Op die manier verruimt hij zijn canon van tachtig topgedichten met een aantal subtoppers, maar het meest subtiel dringt Claes zijn persoonlijke visie op tijdens de bespreking van de nawerking van de gekozen gedichten.

Zoals gezegd zullen de geselecteerde verzen weinig discussie opleveren: de meesten behoren inderdaad tot de canon en een belangrijk criterium daarbij is zeer zeker de invloed die ze hebben uitgeoefend. Bij de bespreking van dit aspect smokkelt Claes echter nogal wat gedichten en dichters binnen die hij niet in de hoofdbladzijden opneemt. Zij figureren misschien slechts in de marginalia van de groten, maar tegelijk zijn ze nog niet vergeten: Jellema, Cami, Komrij,... en opvallend vaak: Paul Claes (p. 20, 240, 300, 304, 312, 345). Dit laatste getuigt van de immense liefde voor poëzie die hij in zijn inleiding belijdt, maar positioneert hem tevens strategisch tot een belangrijk navolger van de grote jongens (want veel meisjes spelen niet mee in de zandbak van de Nederlandse poëzie, zo zullen feministen opmerken. Om in de moderne periode toch nog een vrouwelijke stem te laten klinken, moet Claes zelfs afwijken van zijn principe om enkel dode dichters op te nemen). Claes' poëtica spreekt echter vooral uit de dichters die aan zijn oog ontsnappen. Bij Beets is er geen verwijzing naar het debuut van Anton van Wilderode, De moerbeitoppen ruischten (nochtans de titel van het hier opgenomen gedicht van Beets en Claes weldegelijk bekend - hij schreef erover in Nederlandse literatuur, een geschiedenis); bij Slauerhoff wordt dan weer Gruwez' bundel Een huis om dakloos in te zijn genegeerd. Zij worden

[p. 70]

op die manier weggeschreven uit het verhaal van de Nederlandse literatuur. En wat te denken van het feit dat Paul van Ostaijen, de dichter die zowat de hele Vlaamse poëzie beïnvloedde zoals uit Buelens' Van Ostaijen tot heden bleek, anders dan Martinus Nijhoff, slechts één gedicht krijgt?

Paul Claes begint steeds sterker op Harold Bloom te lijken. Net als deze heeft Claes een aantal zeer controversiële studies op zijn naam staan (de reeds vermelde interpretatie van Eliot, maar ook over Catullus en Rilke) - door sommigen bijzonder gewaardeerd, door anderen als beuzelarij afgedaan (in die zin is de kwalificatie op de flap van Claes als ‘wizard’ zeer raak). Bloom heeft zich bovendien een hele carrière met het vaststellen van de canon beziggehouden, culminerend in het fel bekritiseerde The Western Canon en Genius. A Mosaic of One Hunderd Exemplary Creative Minds, waaraan de opzet van Lyriek van de Lage Landen trouwens sterk verwant is. En ook Bloom is natuurlijk berucht voor het catalogiseren van auteurs als belangwekkende dichters (strong poets) en min of meer interessante navolgers. Claes heeft met zijn boek hetzelfde gedaan, zij het, anders dan de polemicus Bloom, bijna ongemerkt. Het maakt dat zijn schijnbaar objectieve, weinig contesteerbare canon toch nog stof voor discussie oplevert. Niet zozeer over de strong poets die hij kiest, maar over de dichters van het tweede plan. Zij vervullen in zijn verhaal een schijnbare figurantenrol, maar blijven zo wel present op het toneel waarop de literatuurgeschiedenis zich afspeelt.

Carl de Strycker