Vooys. Jaargang 26

Review: film en stripsverhaal
Frank Kessler
16. 122/124

XV Convegno Internazionale di Studi sul Cinema: Cinema e fumetto. Affinità, differenze e nuove interferenze / XV International Film Studies Conference: Cinema and Comics. Affinities, Differences and New Forms of Interference. Udine, 3-6 maart 2008.

In maart 2008 vond de vijftiende editie van de Convegno Internazionale di Studi sul Cinema in Udine plaats. Georganiseerd onder leiding van de Italiaanse filmwetenschapper Leonardo Quaresima is dit congres inmiddels tot één van de belangrijkste wetenschappelijke bijeenkomsten in Europa op het terrein van de filmwetenschap geworden. De sessies zijn drietalig: lezingen worden in het Engels, in het Frans of natuurlijk in het Italiaans gehouden; voor vertaling is gezorgd. Ook de telefoonboekdikke congresbundels die telkens stipt een jaar later beschikbaar zijn, bieden belangrijke overzichten van de behandelde thematieken (helaas zijn ze buiten Italië zeer moeilijk te verkrijgen). Elk jaar staat een ander onderwerp centraal, in 2008 was dit: ‘Cinema e fumetto. Affinità,

[p. 123]

differente e nuove interferenze / Cinema and comics. Affinities, differences and new forms of interference’. Door het grote aantal lezingen waren de organisatoren gedwongen om deels met parallelle sessies te werken. Dit verslag kan dan ook alleen maar een uitsnede uit het gehele programma bieden.

Zoals altijd in Udine waren er verschillende presentaties gewijd aan de beginperiode van de film. En inderdaad, zoals de Franse filmhistoricus Georges Sadoul heeft laten zien, is een van de vroegste films, L'arroseur arrosé (1985) van de gebroeders Lumière mogelijkerwijs geïnspireerd op een stripverhaal dat in 1892 in een Frans tijdschrift is verschenen. Volgens Thierry Smolderen (Angoulême) zijn er zelfs meerdere nog vroegere versies van dit verhaal te vinden, waaronder een uitgave van vóór 1886 uit de Duitse Fliegende Blätter. Ook Pierre Chemartin (Montréal) constateerde op basis van een systematisch onderzoek in Noord-Amerikaanse kranten dat er talrijke gevallen zijn waar eenzelfde verhaalmotief zowel in films als in stripverhalen werd gebruikt. Laura Sangalli (Udine) beschreef soortgelijke wisselwerkingen tussen het beeldverhaalgenre van de emaki-mono en de vroege Japanse film. Überhaupt bleek zeer duidelijk dat film en stripverhaal (of getekende verhalen in een wat bredere zin) al aan het begin van de twintigste eeuw deel uitmaakten van een complex veld waar beelden circuleren tussen verschillende media. Een interessante illustratie hiervoor werd geboden door Davide Gheradi en Givoanni Lasi (Bologna) in een onderzoek naar illustraties van de Divina Commedia van Dante in populaire edities uit de negentiende eeuw en in de eerste filmadaptaties. Maar ook bij actuele gebeurtenissen is er vaak sprake van een intensieve uitwisseling tussen tekenaars en filmmakers zoals Lance Rickman (University of Essex) in zijn case study naar Britse kranten en films uit 1901 liet zien. Ook in latere periodes zijn dergelijke wisselwerkingen veelvuldig te herkennen: de transformatie van de filmactrice Louise Brooks naar een heldin in een stripverhaal, belicht door Dominique Budor (Parijs); de invloed van de anarchistische Franse comic serie Les Pieds Nicklés op de eerste films van Jean-Luc Godard, gedemonstreerd door Pierre Sorlin (Parijs); of de rol van comics in het werk van Federico Fellini, bestudeerd door Emilano Morreale (Teramo).

Meerdere presentaties hielden zich bezig met een meer semiotisch georiënteerde vergelijking van beide media. André Gaudreault (Montréal) en Philippe Marion (Louvain) wezen er al in hun openings key-note lezing op dat, ondanks alle overeenkomsten wat betreft het vertellen van verhalen, via reeksen van beelden niet mag worden vergeten dat film en stripverhalen deel uitmaken van twee verschillende ‘culturele series’. In zijn analyse van een beschilderde waaier uit de achttiende eeuw liet Pierre Fresnault-Deruelle (Parijs) zien dat de ‘gelijktijdige opeenvolging’, waarmee hier verschillende narratieve momenten in één ruimte zijn weergegeven, meer overeenkomsten vertoont met de ruimtelijke logica van stripverhalen dan met filmische representatiemiddelen. Ook anderen benadrukten steeds weer dat de meest belangrijke formele eenheid bij een stripverhaal (en meer nog bij de graphic novel) niet het plaatje is, maar de pagina als geheel. Een stripverhaal is inderdaad iets heel anders dan het story board van een film. Naar aanleiding van de in Italië sinds de jaren vijftig zeer populaire Westernstrip Tex, demonstreerde Luca Raffaelli (Rome) dat de continuity van de klassieke Hollywoodfilm hier ver te zoeken is. De dynamiek van de tekeningen is veel belangrijker dan de ruimtelijke logica, en

[p. 124]

dus verandert vaak de achtergrond van het ene plaatje naar het andere, verdwijnt opeens de tafel waar de protagonisten zaten te pokeren om hun ruzie duidelijker in beeld te brengen, of springt de held in een rivier aan de rechterkant van zijn paard om vervolgens aan de linkerkant in een boot terecht te komen.

Om, onder meer, die redenen zijn ook filmische adaptaties van stripverhalen vaak problematisch. Het specifieke visuele ritme van de gecomponeerde pagina's laat zich maar moeilijk vertalen naar filmische sequenties. Vandaar dat Andrea Bellavita (Trento) zich ook zeer kritisch uitte over de verschillende op het werk van Alan Moore gebaseerde films (From Hell, League of Extraordinary Gentlemen, V for Vendetta) waar volgens hem de specifieke esthetische kwaliteiten van de graphic novel verloren gaan. Voor Pascal Lefèvre (Brussel) daarentegen kan juist de bewuste kunstmatigheid die in de filmversies van 300 of Sin City wordt gebruikt tot een esthetische revitalisering van de cinema leiden. Ook Malte Hagener (Lüneburg) wees op een mogelijke verrijking van filmische expressiemiddelen door de overname van striptechnieken aan de hand van de split screen effecten waarmee Ang Lee in zijn adaptatie van The Hulk experimenteerde.

Tenslotte wil ik nog even stilstaan bij de briljante lezing van Roger Odin (Parijs) die een bijzonder geval presenteerde waarbij een stripverhaal een verloren film als het ware herdenkt. Tijdens een staking in Brest in 1950 werd de arbeider Edouard Mazé gedood toen de politie op de menigte schoot. Filmmaker René Vautier werd door de vakbond CGT gevraagd om een documentaire te maken over de hierop volgende gebeurtenissen: de begrafenis, de betogingen en de strijd tussen arbeiders en de politie. Vautier moest in het geheim werken omdat hij gezocht werd door de politie vanwege zijn antikoloniale documentaire Afrique 50. De resulterende film circuleerde in het circuit van de linkse politieke partijen, de vakbonden en andere organisaties. Maar omdat hij gemaakt werd op 16 mm omkeerfilm was er maar een enkele kopie die in de loop der tijd steeds meer versleet en nu helemaal niet meer bestaat. Het Franse duo Kris en Etienne Davodeau maakten in 2006 een stripverhaal over die affaire en natuurlijk ook de clandestiene vertoningen. In zijn voortreffelijke analyse liet Odin zien hoe de auteurs van het stripverhaal de relatie film - vertoningscontext - toeschouwer op een zodanige manier in beeld brengen dat er een soort semio-pragmatische analyse ontstaat die de telkens verschillende leeswijzen van de film in een viertal vertoningen in kaart brengt: de film gezien door de betrokkenen, in een propagandabijeenkomst, becommentarieerd door de maker omdat de geluidsapparatuur het niet doet, en vervolgens door een jonge arbeider die er zelf aanwezig was. Een stripverhaal dat - onbedoeld natuurlijk - een filmtheoretisch betoog voert.

Zoals elk jaar was het congres van Udine een stimulerende, interessante, leerzame en bovendien perfect georganiseerde bijeenkomst van filmhistorici en -theoretici die een goed beeld geeft van het veelvuldig onderzoek dat rondom een vraagstuk op dit moment gaande is.