Vooys. Jaargang 25

[p. 66]

De schakel, de zee en de teddybeer
Thomas Möhlmann

We zijn alweer aanbeland bij mijn laatste van de drie ‘columns’ die ik voor Vooys schrijf, en dus neem ik nu het nog kan de gelegenheid om te schrijven over een groep mensen waar ik beroepshalve veel mee te maken heb. Als poëziemedewerker van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds (NLPVF) zet ik me in om de Nederlandse poëzie ook buiten onze landsgrenzen gepubliceerd, gezien en gelezen te laten worden. Dit betekent natuurlijk veel contact met buitenlandse uitgevers, tijdschriftredacteuren, festivalorganisatoren, dichters, en ook: met vertalers.

Zoals er weinig dichters zijn die zich uitsluitend bezighouden met het schrijven van gedichten, zo zijn er ook weinig poëzievertalers die alléén maar poëzie vertalen. Velen zijn bijvoorbeeld verbonden aan een universiteit, schrijven zelf of vertalen ook in andere genres waaruit doorgaans meer inkomsten gegenereerd kunnen worden. Wat mij betreft zijn het helden, al was het maar omdat het simpelweg onmogelijk is om vanuit zo'n klein taalgebied als het onze de rest van de wereld te overtuigen van de kwaliteit van de Nederlandse poëzie zonder echt goede vertalers. Hans Faverey, Lucebert, Gerrit Kouwenaar, Rutger Kopland: ze kunnen in ons land nog zo te boek staan als belangrijke dichters, maar zonder vertalers met voldoende leesvermogen, taalgevoel, creatieve kwaliteiten en literaire aanleg zou er geen Engelse, Franse, Duitse of Noorse haan zijn die ernaar kraait.

Wat drijft deze literaire veermannen en -vrouwen? Ze verdienen er doorgaans even belabberd aan als dichters aan hun gedichten. Bovendien staan ze, in tegenstelling tot de dichters die ze vertalen, doorgaans buiten de schijnwerpers. Als u de Canto General in het Nederlands leest en mooi vindt, dan gaat uw bewondering uit naar Neruda, niet naar vertalers Bart Vonck of Willy Spillebeen. Bij Het paradijs verloren denkt u waarschijnlijk eerder aan John Milton dan aan Peter Verstegen. Als u van Pessoa houdt, dan... Nee wacht, dat is een slecht voorbeeld: in sommige gevallen, zoals bij Pessoavertaler August Willemsen, beseffen velen wel degelijk wie de vertaler is. Ongeveer hetzelfde geldt voor wijlen Gerard Rasch, die er in belangrijke mate aan bijgedragen heeft dat de Poolse poëzie in Nederland tamelijk befaamd is. (Al konden ook die paar Nobelprijzen in dat opzicht geen kwaad.) Overeind blijft: goede vertalers vormen de schakel tussen dichters en lezers uit verschillende taalgebieden. Een onmisbare schakel. En juist in het beste geval een onzichtbare schakel: het meest geslaagde vertaalde gedicht functioneert volledig als gedicht in de taal waarin het terecht kwam, wekt dus zo min mogelijk de indruk uit een andere taal afkomstig te zijn. De schakel is het sterkst wanneer het lijkt alsof hij er niet is. Een paradox zoals de praktijk van het literaire vertalen er vele kent. Wie

[p. 67]

bijvoorbeeld ‘Robert Frost’ googlet of een jaargang van het vertaaltijdschrift Filter doorneemt, vindt genoeg wijze woorden over de theorie, praktijk en onmogelijkheid van literaire vertalingen om een heel nummer van Vooys mee te vullen. Ik hou het bij een uitspraak van Anneke Brassinga, die naast dichter ook vertaler is van onder meer Diderot, Nabokov en Sylvia Plath: ‘Het kan niet vaak genoeg gezegd worden dat vertalen onmogelijk is, en dat het onmogelijke iets is wat mensen graag doen. Halsbrekende toeren maken op papier, in de hersenpan, is altijd nog eervoller dan onder begeleiding van de toeristische industrie te gaan bungeejumpen in de Gorges du Verdon.’ (Uit: Het zere been, De Bezige Bij, Amsterdam 2002.)

Nog meer parallellen dus tussen het maken en het vertalen van poëzie: het is eervoller dan bungeejumpen en het richt zich bij voorkeur op wat onmogelijk is of lijkt. Terwijl ik zelf nog nooit een fatsoenlijke vertaling heb gemaakt, is dit wat me aan de activiteit van de poëzievertaler het meest fascineert: net als een dichter moet hij op z'n allerpreciest met zijn materiaal, de taal, aan het werk, tot in de vezels ervan, om vanuit die nauwkeurigheid en concentratie te stuiten op mogelijkheden die de taal biedt, op onverwachte problemen en oplossingen. Tegelijkertijd moeten tijdens het vertalen principiële vragen continu worden beantwoord: hoe trouw moet men aan het origineel blijven, hoeveel vrijheden permitteert men zich, heeft een formele afweging meer gewicht dan een semantische, zijn klankelementen te handhaven zonder verlies van betekenis, en zo nee: wat heeft prioriteit?

Kortgeleden was ik getuige van een groepje mensen dat zich gewetensvol aan dit soort vragen waagde, tijdens een vertaalproject dat ik organiseerde: de Brockway Workshop. Naamgever is de Engelsman James Brockway, vertaler van onder meer Kopland, Lodeizen en Vasalis, die in 2001 overleed en een legaat naliet dat het NLPVF sinds 2005 in staat stelt eens per twee jaar een meerdaagse workshop en een prijs voor poëzievertalers vanuit het Nederlands te bekostigen. Elke editie staat een andere doeltaal centraal, en dit jaar was dat het Duits. Zeven vertalers hielden zich dagen achtereen bezig met het werk van één dichter: Anneke Brassinga. Haar poëzie is dankbaar materiaal voor een vertaler op zoek naar breinkrakers, vooral vanwege de rijkdom aan connotaties, de grilligheid van toon, de liefde voor ongebruikelijke woorden. Maar zelfs een relatief eenvoudig gedicht als ‘De rivier en het knuffeldier’ bleek aanleiding tot grote onderlinge verschillen en interessante discussies. Wat in het Duits te doen met bijvoorbeeld een ‘met hart en ziel verslingerd/ wollig wezen’? Of, om me te beperken, met de ogenschijnlijk zo simpele titel? Dat de rivier in het Nederlands vrouwelijk is, is niet onbelangrijk, dus wat gebeurt er met de rest van het gedicht wanneer van het mannelijke ‘der Fluss’ wordt uitgegaan? En is er een mogelijkheid om het binnenrijm te handhaven? Eén van de vertalers kwam met de creatieve oplossing ‘Das Meer und der Teddybär’, maar kan de zee stromen zoals een rivier dat kan en moet het algemenere knuffeldier wel tot teddybeer gespecificeerd worden? Uiteindelijk werd overeengekomen - want slechts één versie van de verschillende mogelijke vertalingen zou in het Duitse literaire tijdschrift Schreibheft terecht kunnen komen - dat ‘Der Fluss und das Kuscheltier’ de titel was waarbij het minst verloren en het meest gewonnen werd. En kon men op naar

[p. 68]

de eerste regel van het gedicht... De veelheid van mogelijkheden, die je pas echt goed onder ogen krijgt zodra je beter kijkt, en de nauwkeurigheid waarmee vervolgens de beste woorden gekozen moeten worden: die delen de dichter en de poëzievertaler.

Gewoontegetrouw laat ik u niet achter zonder een paar internetadressen. Wie geïnteresseerd is in poëzie in vertaling, kan ik een bezoek aan de poëziehoek van de NLPVF-website (www.nlpvf.nl/p) van harte aanbevelen, evenals het Nederlandse domein van Poetry International Web (www.poetryinternational.org) en de Berlijnse Internationale poëziesite Lyrikline (www.lyrikline.org). Maar ik verlaat u, nu het toch tijd is voor afscheid, met een gedicht. En met de gedachte dat dichters rivieren kunnen scheppen, maar dat vertalers nodig zijn om ze ook buiten ons taalgebied door te laten stromen, al dan niet veranderd in een zee.

De rivier houdt van je.
De rivier houdt eindeloos veel van je.
De rivier zal alles van je slikken,

een en al blinde liefde zal ze zijn.
De rivier houdt van jou zoveel
als van ieder ander. In haar armen

mag je liggen, schoon zal zij
je likken tot het bot.
Van wie ze houdt, het laat haar koud.

Maar wat je meedroeg al die tijd,
het knuffeldier zo zacht zo dwingend
met zijn domme trouwe knoopjes

die oog hebben voor niets dan voor jou,
het hopeloos met hart en ziel verslingerd
wollig wezen dat van jou is, bij geen ander

ooit nog die versleten warmte vindt -
je moet het achterlaten en verraden
als je de lonkende rivier ingaat.

(Anneke Brassinga, in: Timiditeiten, De
Bezige Bij, Amsterdam 2003.)

Thomas Möhlmann is dichter, poëziemedewerker van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds en hoofdredacteur van poëzietijdschrift Awater. In 2005 debuteerde hij met de dichtbundel De vloeibare jongen. Voor deze bundel ontving hij in 2007 de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs.