Vooys. Jaargang 25

[p. 64]

Uit de kast!
Lia van Gemert

In de rubriek Uit de Kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit hun eigen boekenkast over te brengen. In deze aflevering vertelt Lia van Gemert, hoogleraar Historische Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, over Het kleine huis aan de rivier en hoe dit boek haar bleef bezighouden als ziek meisje van acht.

Hoe zou het zijn om onder de grond te wonen? Niet in een chic basement of een knus souterrain, maar in een hol, uitgegraven in het zand, zonder licht en water? Die vraag fascineerde me vanaf het moment dat ik het boek Het kleine huis aan de rivier voorgelezen kreeg. Waarschijnlijk was ik een jaar of acht, in elk geval kon ik ‘allang’ lezen, maar ik was ziek en mocht niets. Een paar keer per dag las mijn moeder een hoofdstuk voor en daarna doodde ik de tijd met visualisering van de details uit het verhaal. Daar stikte het van. De beschrijving van het huis in een rivieroever ergens in Kansas, waar het pioniersgezin Ingalls rond 1870 introk, is exemplarisch:

Er was één kamer, die helemaal wit was. De aarden wanden waren glad gemaakt en gewit. De aarden vloer was effen en hard. (...) Er was een kleine raamopening naast de deur, met geolied papier ervoor. Maar de wand was zo dik, dat het licht niet verder kwam. Die buitenwand was van zoden gemaakt. Meneer Hanson [de vorige eigenaar, LvG] had zijn huis uitgegraven, en daarna had hij lange graszoden gesneden, en die bovenop elkaar gelegd om de buitenwand te maken. Het was een stevig, dikke wand, waar geen spleetje in zat. Er kon geen kou door die wand heen. (...) De zoldering was van hooi gemaakt. Er waren wilgetakken overheen gelegd, waarvan de twijgen in elkaar waren gevlochten, maar hier en daar kwam het hooi, dat eroverheen gespreid was, te voorschijn. (...) Niemand had kunnen vermoeden, dat het een dak was. Er groeide gras bovenop en dat golfde in de wind, net als al het andere gras langs de rivieroever.

Eigenlijk meer een ondergrondse plaggenhut, achteraf gezien, maar dat doet er niet toe: de pregnante ervaring van de natuur domineert alles. Geuren en kleuren stijgen uit elke bladzijde van dit boek op. In staccatotempo ontrollen zich plastische beschrijvingen van flora en fauna en vooral van de mens die steeds maar moeder aarde wil ordenen en beheersen, in voor- en tegenspoed. De centrale figuur is Laura - even oud als de lezertjes die volgens het beproefde recept van een kinderboekenserie met haar meegroeien. Identificatie met dit ondernemende meisje dat enerzijds keurig haar plichten in het boerenhuishouden vervult en anderzijds als een echte pionier voortdurend de gren-

[p. 65]

Illustratie uit Het kleine huis aan de rivier

zen van het bestaan opzoekt is onontwijkbaar. Haar belevingswereld was voor mij zo dominant dat ik het moraliserende commentaar van haar ouders op haar gedrag voor lief nam. Zo waren grote mensen nu eenmaal.

De details uit de Kleine huis-boeken fascineerden me niet alleen omdat ze precies in beeld brachten hoe de mensen leefden - hoe het sap van de ahornboom werd afgetapt, hoe gigantisch veel er werd gegeten, hoe een huis werd gebouwd -, maar vooral ook omdat je meegesleept werd met hun gevoel. Dat de spanning tussen het gevestigde gezag en de jeugdige impulsiviteit een verkleinde weergave was van het grondmotief - Gods oordeel en bestuur over de mensheid -, drong niet tot me door, maar de spanning tussen de nietige maar slimme mens en de oerkracht van de natuur wel.

Die spanning bestaat natuurlijk al sinds mensenheugenis en is vaak beschreven. Een klassieker over dit onderwerp is Simon Schama's cultuurgeschiedenis The Embarrassment of Riches (1987, vertaald als Overvloed en onbehagen, 1988). Schama ziet de welvaart in de Nederlandse Gouden Eeuw als bron van spanning en basis voor het karakter van de Nederlanders: ze moesten hun rijkdom verzoenen met de christelijke moraal van soberheid en zuiverheid. Hij illustreert zijn stelling met details uit de levenswijze van de Nederlanders, zoals de schoonmaaktucht, het gebed voor de maaltijd en de investering van kapitaal. Zo wordt de Nederlandse mentaliteit het resultaat van een voortdurende strijd tussen goed en kwaad.

Schama probeert toegang te vinden tot de belevingswereld van de zeventiende-eeuwers. Zijn boek veroorzaakte een fel debat over de vraag of zo'n contact mogelijk is. Kun je bij het gevoel van je voorouders komen, onder hun huid kruipen? Ja, betoogde de historicus Frank Ankersmit onlangs in De sublieme historische ervaring. Hij gaat nog verder dan Schama, door het gevoel dat het verleden bij iemand los kan maken als uitgangspunt voor de geschiedschrijving te nemen. Een tekst kan zo'n direct contact met het verleden oproepen dat de lezer plotseling beseft hoe dat was. Deze stelling is alvast voor Het kleine huis aan de rivier interessant, bijvoorbeeld in de scène waarin Laura probeert een op hol geslagen os te stoppen:

Piet sprong precies bovenop het huis in de grond. Laura zag zijn achterpoot omlaag gaan, omlaag door het dak. Ze zag hoe hij erop ging zitten. De zware os zou bovenop Ma en Carrie vallen en het was Laura's schuld, omdat ze hem niet tegengehouden had.

Onder de grond leven is onder de huid kruipen.