Vooys. Jaargang 25

[p. 57]

Recensies

Freespace Nieuwzuid.
Driemaandelijkse discursieve machine voor cultuurkritiek en amusement.
Jaargang 6 (2006), nr. 24
115 pagina's
Losse verkoopprijs: € 7.50

Postmoderniteit die beklijft

Het kan geen Vooys-lezer ontgaan zijn dat ons blad in 2007 haar 25-jarig jubileum viert. Zo'n gedenkwaardige gebeurtenis geeft welhaast automatisch aanleiding tot bezinning. Vragen als ‘wat is Vooys?’ en ‘waar staat het blad eigenlijk voor?’ vormden de afgelopen tijd dan ook een regelmatig terugkerend gesprekonderwerp binnen de redactievergaderingen. Maar ook zonder deze specifieke aanleiding komt de kwestie van de identiteit van Vooys regelmatig om de hoek kijken. Ieder periodiek verschijnend blad stelt zich af en toe dit soort vragen en het zijn volgens mij niet in de laatste plaats de aan literatuur gelieerde varianten die die zelfreflectie ook expliciet, soms zelfs ostentatief, aan de orde stellen. En als ze dit niet letterlijk uitspreken, dan blijkt het nog altijd wel uit de zeer bewuste keuzes die gemaakt worden.

Tijdschriften spelen zeker sinds de negentiende eeuw een belangrijke rol in het publieke domein. Als we vroegere literatuurgeschiedschrijvers moeten geloven waren het bij uitstek tijdschriften die de strijd tussen traditie en vernieuwing in de literatuur bepaalden. Dat mag dan inmiddels wat achterhaald klinken, feit blijft dat periodieken regelmatig de inzet waren van de strijd tussen verschillende groepen schrijvers. Het meest klassieke Nederlandse voorbeeld in dit verband is wellicht De nieuwe gids, het blad dat onze letteren in 1885 opschrikte met een verlate vorm van romantiek. Daarnaast bestaan er echter nog diverse andere gevallen waarin een tijdschrift al dan niet aanvallend of verdedigend zijn eigen identiteit beleed. Het is misschien ook wel hierom dat de term ‘literair tijdschrift’ bij een deel van het lezerspubliek tegenwoordig vooral het beeld oproept van een groep betweterige schrijvertjes die ons wel even zal gaan vertellen wat literatuur is. Dit weerhoudt schrijvers en andere actoren binnen het literaire veld er echter niet van om nog steeds nieuwe periodieken op te richten en zichzelf daarin vervolgens sterk te profileren of zelfs af te zetten tegen voorgangers of collega's.

Het in 1999 opgerichte Freespace Nieuwzuid is zo'n tijdschrift, al is het wat te simpel om dit blad louter als een literair oorlogsmiddel te beschouwen. De website van het blad, www.nieuwzuid.be, bevat een helder mission statement, waarin staat te lezen dat dit periodiek ‘courante discoursen in de literatuur en de cultuur maar ook daarbuiten aan kritische analyses [onderwerpt]’. Ook is het ‘geïnteresseerd (...) in het onderzoeken van bestaande concepten en hun gangbare invulling.’ Verder noemt het zich ‘een Diogenes/Sloterdijk-believer’, wat gekoppeld wordt aan het motto ‘een nietsontziende

[p. 58]

lach is niet zelden de beste kritiek.’ Al valt het woord nergens, een goede verstaander leest hierin een sterk postmodernistische poëtica. Voor ik dit verder motiveer is het goed op te merken dat het postmodernisme een zeer breed op te vatten begrip is, waar bijvoorbeeld naast een filosofische en een literaire ook een wetenschappelijke variant van bestaat. De verschillende toepassingen staan uiteraard niet los van elkaar en daarom gebruik ik de term postmodernisme hier in de breedste zin des woords, zijnde een manier van naar de wereld kijken die zijn uitingsvorm onder meer gevonden heeft in bovengenoemde gebieden. Freespace Nieuwzuid is goed te associëren met deze ‘levenshouding’. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het gebruik van de term ‘discursieve taalmachine’ in de ondertitel, die de sterk op taal gerichte insteek oproept. Ook is het te zien aan de trefwoorden die op de site genoemd worden, waar zich onder meer discoursanalyse, deconstructie en culturalstudies onder bevinden, alle termen die onlosmakelijk verbonden zijn met het postmodernisme. Verder is Dirk van Bastelaere, die zich in de jubileumuitgave Zeven poëtica's van het tijdschrift Yang (nr. 144, 1990) expliciet als een postmodernist profileerde, een van de redacteuren. Dit alles tezamen maakt dat Freespace Nieuwzuid in elk geval in potentie een postmodernistisch tijdschrift is.

Als we vervolgens in het bijzonder naar het laatst verschenen nummer kijken, dan wordt deze stellingname bevestigd. Minstens drie van de zeven bijdragen, die tezamen de meerderheid van het totaal aantal pagina's in beslag nemen, zijn expliciet in verband te brengen met het postmodernisme. Het openingsartikel van Bart Keunen en Daan Vandenhaute, beiden als letterkundige aan een universiteit verbonden, beschouwt naar aanleiding van het boek De productie van literatuur van Gilles Dorleijn en Kees van Rees de huidige stand van zaken binnen het literatuursociologisch onderzoek van de lage landen. Die onderzoeksrichting, vooral bekend geworden door de Franse socioloog Pierre Bourdieu, is te beschouwen als een van de vele verschijningsvormen van het wetenschappelijk postmodernisme. Keunen en Vandenhaute zijn kritisch over het huidige literatuursociologische onderzoek. Ze menen dat de focus meer op kwalitatieve dan op kwantitatieve data zou moeten komen te liggen. Helder zetten ze uiteen hoe momenteel vooral de makkelijk meetbare actoren, zoals uitgevers en literaire critici, een stem krijgen, terwijl meer complexe, maar ook interessantere figuren als de auteur en de lezer meestal buiten beeld blijven. Hun voorstel is om veel dieper in te gaan op het karakter van specifieke lezersgroepen en door middel van gedetailleerde vragenlijsten en het combineren van de uitkomsten daarvan, tot een veel grondiger beeld van dergelijke groepen en hun manier van handelen te komen. De conclusie luidt dat de literatuursociologie alleen door de concrete bestudering van het menselijk handelen een pertinente bijdrage aan de cultuurstudie kan leveren.

Het tweede artikel, van de hand van Erwin Jans, dramaturg, docent en publicist, is eveneens goed aan het postmodernisme te koppelen. Jans bespreekt het ‘Project Weltethos’ van de Duitse theoloog Hans Küng. Diens ideeën bestempelt hij expliciet als postmodernistisch en hij gaat vervolgens vooral in op de waarde van Küngs gedachtegoed voor het omgaan met de islam. En passant wordt hieruit duidelijk hoe sterk tal van in Westerse ogen neutrale uitdrukkingen in

[p. 59]

feite uit de christelijke theologie afkomstig zijn. Het gaat hier bijvoorbeeld om een term als religie. Jans beschouwt Küngs studie als een goede manier om met de islam kennis te maken, en mogelijk zelfs een middel dat de dialoog tussen westerlingen en moslims kan verbeteren. Door zijn inhoudelijke bespreking van de ideeën van Küng biedt hijzelf op zijn beurt aan de lezer een interessante kennismaking met postmodernistische theologische ideeën.

Bijna op het einde van Freespace Nieuwzuid vinden we de rubriek ‘De Beeldenstorm’. Daarin schrijft Nico Carpentier, zelf redacteur van het blad en tevens universitair docent communicatiewetenschappen, uitgebreid over het televisieprogramma Temptation Island. Hij ziet dit programma als een televisietekst, die van alles verraadt over de hedendaagse populaire cultuur. Omdat er over de show op diverse internetfora is gediscussieerd, beschikt Carpentier over een schat aan receptie-informatie. Aan de hand daarvan kan hij nagaan hoe het publiek de intenties van de programmamakers interpreteert. Carpentier toont aan dat uit het programma een sterk conservatieve moraal spreekt, waarin trouw zijn aan je partner een grote rol speelt. Het publiek lijkt weinig oog te hebben voor de manipulerende rol van de programmamakers en stelt de kandidaten die meewerken over het algemeen volledig verantwoordelijk voor hun daden. Als uiteindelijk echter blijkt dat er misschien ook fake-deelnemers meededen aan het programma, slaat de stemming bij een deel van het publiek om en reageren zij weldegelijk kritisch op de makers. De aanpak van Carpentier leunt sterk op de discourstheorie van Foucault en maakt ook gebruik van diens conceptie van macht. Daarmee past ook dit artikel duidelijk binnen het postmodernistische discours.

De drie besproken bijdragen delen niet alleen hun postmodernistische inslag, maar zijn ook allen te beschouwen als academisch getinte essays. Dit genre maakt het grootste deel uit van deze aflevering van Freespace Nieuwzuid. Daarnaast vinden we hier nog vier vertaalde gedichten van de Fransman Philippe Beck, toegelicht door de vertaler, Piet Joostens. Het nummer eindigt met een korte bespreking van het beeldend werk van Kenny Verberckmoes, die ook de vormgever van het blad is. Hierdoor is het niet overdreven om te stellen dat het essay het hoofdgenre vormt, iets wat overigens ook al op de website stond vermeld. De niet direct postmoderne bijdragen zijn wel allemaal aan literatuur te koppelen en die van Pieter Verstraeten over Urbain van de Voorde kan via zijn onderzoeksaanpak ook nog wel enigszins aan deze filosofie gerelateerd worden. Daarmee maakt Freespace Nieuwzuid feitelijk volledig waar waar het volgens zijn mission statement voor staat.

Of deze poëtica je ook persoonlijk bevalt is een tweede. Het is bekend dat het postmodernisme, in elk geval binnen de literatuurwetenschap, zowel grote adepten als enorme haters kent. Freespace Nieuwzuid heeft mijn enthousiasme voor deze onderzoekshouding in elk geval alleen maar versterkt. Met name de bijdrage van Nico Carpentier beschouwde ik als een absoluut hoogtepunt. Zijn artikel laat zien hoe reëel het postmodernisme eigenlijk kan zijn zodra je het concreet toepast op de populaire cultuur. Van de overige bijdragen viel eigenlijk alleen die van Hendrik Carette, over de mij volledig onbekende dichter Renaat Ramon, een beetje tegen. Het artikel doet mijns inziens in te sterke mate

[p. 60]

aan name dropping en bovendien werd me pas laat duidelijk waar het hier nu eigenlijk om ging, namelijk een bespreking van de laatste dichtbundel van Ramon. Alle overige bijdragen zijn erg helder en aantrekkelijk geschreven en zijn in elk geval voor iemand met een letterkundige achtergrond gemakkelijk te begrijpen.

Wat mij denk ik nog het meeste aantrekt in Freespace Nieuwzuid - en hiermee komt ook Vooys onverwachts weer in beeld - is dat het op een hele soepele manier tussen het literaire of algemeen culturele en het wetenschappelijke zweeft. Weliswaar vinden we één primaire bijdrage, maar de rest van de teksten is op een wetenschappelijke manier essayistisch. Tegelijkertijd verschilt het tijdschrift sterk van de ‘echte’ wetenschappelijke vakbladen zoals we die op het gebied van de letterkunde kennen. Vooys heeft een soortgelijke tussenpositie, al is dat ook meteen een van de weinige overeenkomsten met ons blad. Freespace Nieuwzuid schrijft namelijk voor zeer specialistisch publiek en wijkt daarmee inhoudelijk wel sterk af van Vooys, dat een brede groep van letterenstudenten en -wetenschappers wil aanspreken. De verhouding tussen de twee is misschien dan ook wel het beste te omschrijven als een relatie van verre verwantschap. De beide tijdschriften kunnen elkaar goed begrijpen, en elkaar misschien op specifieke punten zelfs tot voorbeeld zijn, maar ze zijn toch ook zeer duidelijk anders.

Een helder beeld van de eigen identiteit en positie is voor ieder tijdschrift noodzakelijk. Freespace Nieuwzuid besteedt hier aandacht aan door de explicitering van hun mission statement. Uit het laatste nummer blijkt dat deze missie prima aansluit bij de inhoud van het blad en dat het tijdschrift dus ook in de praktijk een duidelijke positie heeft ingenomen. Bovendien is het geheel ook nog eens op een heldere en aantrekkelijke manier verteld. Door dit alles is Freespace Nieuwzuid bijzonder waardevol voor het literaire tijdschriftenland. Ik wens het blad dan ook een lang voortbestaan toe en hoop dat het ooit, net als zijn verre familielid Vooys nu, zijn 25-jarig jubileum mag vieren.

Ivo Nieuwenhuis