Vooys. Jaargang 25

[p. 61]

Cis van Heertum, Ton Jongenelen & Frank van Lamoen (red.)
De andere achttiende eeuw Vantilt (Nijmegen) 2006
€ 22,50
304 pagina's.
ISBN 90 77503 67 6

Rumoer

Iemand stelde me laatst voor de achttiende eeuw te vergelijken met de jaren vijftig van de twintigste: een periode die zich in onze perceptie kenmerkt door gezapigheid en kleurloosheid, maar waarin tegelijkertijd de vernieuwende, vrijzinnige, misschien zelfs radicale gedachten schuilgaan waarmee wij doorgaans liever de jaren zestig associëren. Zo zit ook in de futloze pruikentijd een ander verhaal verscholen: het verhaal van prulpoëten, broodschrijvers en oplichters, van satire, vrijmetselarij en gevangenschap.

Op het belang van dit verborgen verhaal heeft André Hanou herhaaldelijk gewezen. In de jaren zeventig studeerde hij af op de achttiende-eeuwse volksschrijver Nicolaas Hoefnagel; in 1988 verscheen zijn proefschrift Sluiers van Isis over Kantiaan en vrijmetselaar Jan Kinker. Zijn studie Nederlandse literatuur van de Verlichting (1670-1830) uit 2002 is een enthousiasmerend boek met korte artikelen over allerhande achttiende-eeuwse kwesties: literaire genootschappen, verlichtingsidealen en imaginaire reisverhalen.

In het najaar van 2006 trad Hanou af als hoogleraar aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, waaraan hij sinds 2000 verbonden was. Ter gelegenheid van zijn afscheid verscheen de artikelenbundel De andere achtiende eeuw als bijzondere aflevering van het tijdschrift Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman, aangezien de aftredend hoogleraar in 1977 mede-initiatiefnemer was van zowel het blad als de stichting.

Als eerbetoon aan Hanou met zijn ‘hartstochtelijke belangstelljng voor de vergeten auteurs en andere amokmakers uit de achttiende eeuw’ (9), laat De andere achttiende eeuw in vijftien losse artikelen het ‘straatrumoer’ van de pruikentijd horen. Hoewel allerhande bekende en onbekende namen de revue passeren, gaat de aandacht volgens de inleiding vooral uit naar Weyerman als naamgever van de stichting en Kinker als vertrouwd gesprekspartner van Hanou. In praktijk zijn de twee literatoren in een groot deel van de artikelen geheel afwezig of is de relatie slechts zeer indirect. Begin, opkomst en voortgang van het Genoodschap der Vrye-Metzelaars uit 1762 staat bijvoorbeeld wel op naam van Weyerman, maar is in werkelijkheid geschreven door George Smith, zoals Jan A.M. Snoek in zijn artikel over Smith uiteenzet. Kinker komt ter sprake in twee artikelen die mij positief opvielen: Anton van de Sandes ‘Telemachos en Nestor’ - een intrigerend stuk over het contact tussen Kinker en prins Frederik, die zich bij de vorming van zijn politieke ideeën door de vrijmetselaar liet inspireren - en de bijdrage van George J. Vis, waarin Kinkers gedachten over de relatie tussen vorm en inhoud van poëzie in verband worden gebracht met Willem Kloos en Piet Gerbrandy.

Hoewel de drie redacteuren in het voorwoord schrijven dat iedereen zijn eigen conclusies mag trekken naar aanleiding van de verzamelde bijdragen, wordt de belangrijkste lering al op pagina elf aan de lezer gepresenteerd: ‘De bij Huizinga veelgeroem-

[p. 62]

de “felheid des levens” wordt niet alleen gevonden in het herfsttij der middeleeuwen, maar wel degelijk ook in het “herfsttij van het Ancien Régime”.’ Wie deze les tot zich neemt, komt volgens de redacteuren tot een belangrijk inzicht: de publieke opinie werd in de achttiende eeuw niet gevormd door Wolff en Dekens Sara Burgerhart, maar juist door hekeldichten, satirische tijdschriften en vrijzinnige traktaten. (7)

Wie De andere achttiende eeuw leest, zal zich inderdaad realiseren hoe nauw de relatie tussen teksten en de maatschappij was. De achttiende-eeuwse mannen die het boek bevolken worden vrijwel voortdurend op het matje geroepen door de Staten Generaal, uit hun functies geplaatst en opgesloten in gevangenissen of inrichtingen; hun werk is doorgaans verboden, of op zijn minst omstreden. Natuurlijk is ook dit beeld van de achttiende eeuw beperkt, maar dat maakt het niet minder interessant: de literatuurliefhebbers van nu mogen jaloers zijn op het rumoerige Ancient Régime, waarin literatuur er nog wérkelijk in slaagde de wereld op stelten te zetten, zodat de regeerders het als hun belangrijke taak zagen literaire escapades nauwlettend te volgen. Hoewel ik terugdeins voor hiërarchische ordeningen van literatuur, waarin de plaats van Sara Burgerhart hoger dan wel lager is dan die van Weyermans Talmud, maakt de maatschappelijke en politieke inmenging de marginale achttiende-eeuwse literatuur zonder meer belangrijk: de boodschap van de medewerkers aan deze afscheidsbundel is helder, de uitwerking overtuigend.

Deze helderheid en overtuigingskracht zijn voor een belangrijk deel de verdienste van de sterk contextgerichte en cultuurhistorische benadering van de vergeten achttiende-eeuwse geschriften. In het boek is volop aandacht voor de levensloop van de schrijvers, hun contacten met uitgevers en denkers, de politieke verwikkelingen en de drukgeschiedenis van teksten en tijdschriften. De aanpak zorgt voor een levendig - ‘levensecht’, zo hopen de inleiders (10) - beeld van de achttiende eeuw, maar heeft tegelijkertijd een belangrijke beperking: voor de literatuur zélf is temidden van al deze arrestaties, oplichterijen en politieke denkbeelden dikwijls nauwelijks aandacht. Een welkome uitzondering vormt de bijdrage van Inger Leemans over het vroeg-negentiende-eeuwse tijdschrift De ster, waarin zij laat zien hoe een anonieme schrijver in het blad literaire precédés zoals beeldspraak en perspectiefwisseling inzet ten dienste van zijn veroordeling van de oorlog met Frankrijk en Napoleon. Aan de hand van dit voorbeeld betoogt Leemans dat het al oudere, verlichte kosmopolitisme in De ster ‘wat van kleur is verschoten’ (277): het kosmopolitisme heeft niet langer een zuiver filosofische invulling, maar krijgt een psychologisch en politiek gezicht door de aandacht voor de praktische invulling en voor menselijke gevoelens en de werking daarvan.

De contextgerichte benaderingswijze die De andere achttiende eeuw kenmerkt komt vermoedelijk in belangrijke mate voort uit het doel van de Stichting Jacob Campo Weyerman, die volgens haar webpagina de bevordering van onderzoek naar de achttiende-eeuwse cultuur ‘in de breedste zin’ betreft. De stichting presenteert zich uitdrukkelijk als multidisciplinair: het onderzoek is niet alleen letterkundig, maar ook (kunst)historisch, theologisch en filosofisch. In de bundel voor Hanou, waarin de literatuur als onderzoeksobject centraal is gesteld

[p. 63]

en de meeste bijdragen - uitzonderingen als bijzonder hoogleraar Vrijmetselarij Van de Sande daargelaten - verzorgd zijn door de letterkundige collega's van de emeritushoogleraar, hadden de ogen echter nadrukkelijker gericht mogen zijn op de teksten zelf. Het is uitermate zinvol om via literatuur het inzicht in de achttiende-eeuwse wereld te vergroten, maar literatuur is niet enkel een middel daartoe - en is bovendien geen onproblematisch middel. Marleen de Vries' ‘Loflied op de gevoelige man’ reflecteert als enige hierop. De Vries problematiseert de vaker geponeerde gedachte dat het laatachttiende-eeuwse sentimentalisme het beginpunt vormde van een nieuw soort gevoelsbeleving. ‘[I]s het niet al te veel eer het ontstaan van de gevoelige man slechts aan de literatuur te relateren?’ vraagt zij zich terecht af. ‘En aangenomen dat de literatuur een representatieve bron is, die in zekere mate de werkelijkheid reflecteert, juist omdat literatuur veelal om emoties draait, dan nog blijft de vraag in hoeverre de literatuur initieerde dan wel een bepaalde realiteit volgde. Last but not least, in hoeverre zegt het ontstaan van sentimentele literatuur niet uitsluitend iets over veranderende literaire inzichten?’ Ook met haar visie op de relatie tussen het gevoel en de rede zette De Vries me aan tot nadenken over de wisselwerking tussen literatuur en maatschappij. Emotionele literatuur, zo suggereert ze, is wellicht eerder het gevolg van een toenemende rationele houding dan van een sterker gevoelsleven, omdat hartstochtbeheersing juist een door lust gedomineerde maatschappij mogelijk maakt: ‘topless zonnen in een stadspark of op een strand is mogelijk juist omdat de driften onder controle zijn, omdat niemand bang hoeft te zijn voor verkrachting of anderszins verstoring van de openbare orde.’ (260)

Af en toe is het te betreuren dat onze samenleving zo beheerst en georganiseerd is: hoe vaak vormen Nederlandse boeken nog aanleiding tot scherpe Kamervragen en hoogoplopende discussies? Het zou mooi zijn als De andere achttiende eeuw iets van het rumoer zou veroorzaken dat zij zo aanstekelijk beschrijft.

Feike Dietz