Vooys. Jaargang 25

Frans Willem Korsten
Vondel belicht. Voorstellingen van soevereiniteit
Hilversum (Verloren) 2006
256 pagina's
€ 25.-
ISBN 90-6550-934-8

Lichten tegen bevriezing

In 1984 redigeerde Marijke Spies een artikelenbundel onder de titel Historische letterkunde. In de inleiding van het boek spreekt ze over de ‘historisering’ en ‘vermaatschappelijking’ van het historische literatuuronderzoek: oude literaire teksten worden tegenwoordig op hun tijdsgebonden aspecten onderzocht, met daarbij aandacht voor hun functioneren in de contemporaine samenleving. De historische letterkunde kent daarnaast ook, zo verklaart ze kort aan het einde van haar inleiding, ‘niet-historische methoden’. Daarbij ‘gaat het vaak meer om wat een tekst uit het verleden ons nog heeft te zeggen, dan om de vraag hoe hij in dat verleden heeft gefunctioneerd’. Er zijn bijvoorbeeld onderzoekers die gebruikmaken van analysemodellen uit de systematische literatuurwetenschap ‘die per definitie niet-historisch zijn’. Aan zulke benaderingswijzen wagen de historisch getinte studies in Spies' bundel zich echter niet.

De inleiding van Spies zet aan tot nadenken. Is een methode per definitie óf historisch óf a-historisch? Zijn literatuurwetenschappelijke aanpakken altijd niet-historisch? Gaat onderzoek naar de huidige waarde van een oude tekst voorbij aan de contemporaine omgeving van die tekst?

[p. 73]

Vondel belicht van Frans Willem Korsten laat zien dat al deze vragen ontkennend moeten worden beantwoord. Aan de hand van de analyse van een elftal tragedies in negen hoofdstukken bewijst Korsten dat Vondels toneelwerk kwesties van soevereiniteit - zoals onschendbaarheid, geweld, machtsverhoudingen - bediscussieert die zowel in de zeventiende eeuw als in de wereld van vandaag aan de orde van de dag zijn. Daarom, zo meent Korsten, kunnen Vondels teksten discussiëren met zowel oude als moderne politieke denkers. Dat doen ze in Vondel belicht dan ook veelvuldig: tot de gesprekspartners behoren onder meer Hugo de Groot, Bodin en Hobbes, maar ook Bataille en Foucault. Op deze manier creëert Korsten een aanpak die historisch is, maar tegelijkertijd de historische benaderingswijze overstijgt. Hij toont daarmee aan wat hij in de inleiding expliciteert: ‘De zeventiende eeuw ligt weliswaar in de tijd ver achter ons en is werkelijk “heel anders”, maar is tevens dichtbij in wat de geschiedenis doortrekt.’ (11) Korsten doet de literatuur allereerst recht in zijn eigen, ‘vreemde’ tijd: er is volop aandacht voor de zeventiende-eeuwse geloofsconflicten, de slepende discussies over de machtsverdeling in de Republiek en het denken over de status van God. Daarnaast brengt Vondel belicht de literatuur opnieuw tot leven in onze wereld, daarbij geholpen door de berijmde vertalingen die Korsten maakte om de barrière van het - in onze ogen archaïsche - zeventiende-eeuwse Nederlands te verkleinen. Als liefhebber van de oude taal stond ik in eerste instantie enigszins afkeurend tegenover deze ingreep, maar na lezing van het boek moet ik toegeven dat Korsten in zijn doel is geslaagd: Vondels levendige woorden kwamen werkelijk dichtbij.

De combinatie tussen verleden en heden is mooi te illustreren aan de hand van Korstens bespreking van Faëton. In dit toneelstuk ontmoet Faëton voor het eerst zijn vader Febus, de zonnegod. Als Febus hem belooft een wens van hem te vervullen, vraagt Faëton om één dag de zonnewagen van zijn vader te berijden. Op zijn tocht verliest Faëton echter de macht over het stuur, waardoor de aarde en alle bewoners dreigen te verbranden. Jupiter grijpt in om zijn rijk te redden: hij doodt Faëton met een bliksemschicht. Korsten beroept zich in zijn analyse van Faëton op Sovereignty: Organized Hypocrisy (1999) van Stephen Krasner, die hypocrisie ziet ontstaan in situaties waarin mensen er voordeel bij hebben iets te doen, terwijl ze weten dat het eigenlijk ongepast is. Korsten noemt Jupiter een hypocriet, aangezien hij beseft dat het niet gepast is een onschuldig man te gronde te richten, maar dit toch doet, omdat hij baat heeft bij diens dood. Faëton bedreigt het voortbestaan van de mensheid en zodoende van Jupiters machtige positie. Hiermee laat Vondel volgens Korsten zien dat ook de goddelijke orde gepaard gaat met hypocrisie: de godenwereld en de mensenwereld tonen zich als vergelijkbare politieke systemen. Zo, meent Korsten, ‘ontrafelt het stuk de mogelijkheid van een politiek op basis van goddelijke transcendentie’ (214) en toont het aan waarom religie een onrechtvaardige reden vormt voor een staat om zich met andere staten te bemoeien. Met deze gedachte in het achterhoofd, krijgt Vondels Faëton een nieuwe betekenis in zijn tijd. In 1663, toen Vondel het stuk schreef, was het vijftien jaar geleden dat een einde werd gemaakt aan de Europese oorlogvoering die in het geval van Nederland maar liefst tachtig jaar had geduurd: in Westfalen werd besloten dat landen zich niet langer

[p. 74]

op religieuze gronden met elkaars binnenlandse aangelegenheden mochten bemoeien. Volgens Korsten ondersteunt Vondel dit verdrag door te laten zien dat goddelijke aangelegenheden geen rechtvaardige reden kunnen zijn voor wederzijdse bemoeienis tussen staten.

Deze interpretatie kun je overnemen of tegenspreken - Korsten noemt haar niet voor niets een ‘hypothese’ (209) - maar het laat in ieder geval prachtig zien hoe moderne theorieën vruchtbaar kunnen zijn bij het lezen en plaatsen van oude teksten. Dit inspirerende inzicht vormt de grote waarde van dit boek: ‘niet-historische methoden’ werken historische benaderingswijzen niet tegen, maar kunnen daarmee samensmelten, met een verzameling verrassende en vernieuwende lichten op Vondel als resultaat.

In Korstens lichten komt Vondels toneelwerk naar voren als zowel meerduidig als actief. Het actieve karakter van het werk blijkt onder meer uit de analyse van Jeptha, het stuk dat volgens Korsten niet enkel een maatschappelijke orde weerspiegelt, maar deze eveneens vormt samen met het publiek. Vondel belicht laat zien hoe Vondel de wereld keer op keer herschikt en nieuwe mogelijkheden en geschiedenissen creëert. ‘Hij verzet zich niet. Hij verzet letterlijk’, concludeert Korsten op de laatste pagina van zijn boek. (231)

De meerduidigheid van Vondels literatuur illustreert Korsten onder meer aan Gijsbreght van Aemstel. Korsten werpt een nieuw licht op het stuk door de rol van Gijsbreghts vrouw Badeloch bijzonder gewicht toe te kennen: hoewel Gijsbreght op de eerste plaats het vertrouwen in God uitdrukt, blijkt uit Badelochs dominante tegenstem juist de onmogelijkheid van vertrouwen in en onderdanigheid aan Hem. Korstens ‘genderbril’ zet op deze manier zijn veelvuldig herhaalde stelling kracht bij: ‘alle stukken van Vondel zijn polyphoon, meerstemmig, tegenstrijdig, paradoxaal: barok.’ (175)

Vondel belicht verrijkt onze kennis over de tijd van Vondel en de tijd daarna, het beeld op Vondels toneelwerk, maar zeker ook het denken over het historische literatuuronderzoek en de benaderingswijzen daarbinnen. Alle studenten, literatuurliefhebbers en vakgenoten zou ik willen uitnodigen zich te laten verlichten en verrijken. Voor wie het benauwd krijgt bij de gedachte aan 256 pagina's vol vergaande theorieën en bespiegelingen, bezit dit boek de gelukkige eigenschap dat de afzonderlijke hoofdstukken ook los en in willekeurige volgorde te lezen zijn. Vergeet echter in geen geval de inleiding, een prachtig en prikkelend stuk proza waarin Korsten zijn visie op Vondel en oude literatuur op overtuigende wijze heeft neergezet. En lees vooral ook de waardige ode aan Vondel in de slotregels van de studie:

‘Enerzijds is diens werk (...) als een paukenslag, waarvan de klank naijlt, natrilt, van klankkleur verandert, en hoorbaar is tot op de dag van vandaag. (...) Voor eenieder die de teksten van Vondel raadpleegt, bestaat de mogelijkheid dat die teksten weer een gebeurtenis worden, niet bevroren in de tijd en niet als echo, maar nu, actueel, levend, aangrijpend - en relevant.’ (231)

Bij het lezen van deze regels voelde ik me meer dan ooit overtuigd van het belang van historische letterkunde: het onderzoek naar oude teksten is niet alleen de studie naar lang vervlogen tijden, maar evenzeer die naar de mensen en de wereld van vandaag.

Feike Dietz