Vooys. Jaargang 25

Kevin Hart and Geoffrey H. Hartman [eds.]
The Power of Contestation. Perspectives on Maurice Blanchot
Baltimore and London: The John Hopkins University Press 2004
222 pagina's
€ 41,08
ISBN 0801879620

Odysseus als lafaard: het verzet van Blanchot

Weinig denkers hebben zo angstaanjagend diep over literatuur nagedacht als Maurice Blanchot (1907-2003). Het publieke imago van deze Franse filosoof verraadt al het nodige over de dwarse verbetenheid van zijn denken: hij was bevriend met verontrustende filosofen als Bataille en Levinas, publiceerde tijdens het interbellum in allerlei extreem-rechtse tijdschriften (hoewel hij allerminst van anti-semitisme kan worden beticht), en in de jaren zestig en zeventig werd hij door al evenzeer subversieve grootheden als Derrida en Foucault als lichtend voorbeeld naar voren geschoven. (Zo zou Foucault tegen een vriend hebben bekend dat hij er ooit van ‘droomde’ Blanchot te zijn.) Maar het is vooral Blanchots denken, waarin termen als leegte, afwezigheid, het niets en het oneindige sterven sleutelwoorden vormen, dat in al zijn weerbarstigheid tot de verbeelding blijft spreken.

Volgens Blanchot zijn literatuur en de dood onlosmakelijk met elkaar verbonden: taal, zo redeneerde hij in de voetsporen van Hegel, bestaat immers bij de gratie van negatie en vernietiging. Door de dingen uit de werkelijkheid een naam te geven, vervangen we ze door een begrip: we negeren (‘vernietigen’) hun concrete, individuele bestaan

[p. 66]

en krijgen daar een algemeen concept voor terug. Zouden we dat niet doen, dan zou elk ding en elk individu een eigen aanduiding moeten krijgen, die recht doet aan zijn of haar uniciteit - en dat zou natuurlijk het einde betekenen van een gemeenschappelijke taal. Taal, kennis en bewustzijn kunnen zo bezien dus alleen tot stand komen door middel van vernietiging: de werkelijke wereld wordt afwezig gemaakt, ‘doodgemaakt’ als het ware, opdat het conceptuele begrip kan worden geboren. Maar dat gaat ten koste van de singulariteit van die wereld. Datgene wat wezenlijk is aan de werkelijkheid - namelijk dat die er ook echt ‘is’, uniek en eenmalig - gaat verloren in de talige representatie ervan.

Het is juist die eigenschap van taal, zo meent Blanchot, die in literatuur wordt uitgebuit èn ondermijnd. Het literaire schrijven was volgens hem een ultieme vorm van verzet - tegen alles. Dat betekent dat ook het proces van negatie, dat de objecten uit de werkelijkheid vervangt door conventionele betekenissen, in het literaire werk wordt ‘genegeerd’: literatuur legt óók de ontkenning die eigen is aan de taal het zwijgen op en probeert op die manier de verzwegen wereld van vlees en bloed een stem te geven: ‘De literatuur streeft er volgens Blanchot nu juist naar te evoceren, wat in het woord verloren gaat’, zo vat Richard den Brabander dat streven samen in zijn proefschrift Engagement in spiegelschrift: een confrontatie tussen Maurice Blanchot en Jacques Derrida (2003). Dat doel heiligt alle middelen: de conceptuele rede wordt in het literaire werk onderuit gehaald door middel van dubbelzinnigheden, discontinuïteiten en fragmentatie, waardoor het mogelijk wordt een glimp op te vangen van het onmogelijke, le dehors of le neutre. Blanchot gebruikt verschillende benamingen voor die omineuze ervaring van iets wat buiten onze ervaringswereld ligt, maar toch veel werkelijker is dan de ‘werkelijkheid’ zoals we die menen te kennen.

Het is echter duidelijk dat de literatuur die genegeerde werkelijkheid nooit uit de dood zal kunnen doen terugkeren. Integendeel, zij zit voor altijd gevangen in een soort vagevuur: zij gaat op in de vernietiging van het literaire werk, maar wordt paradoxaal genoeg daardoor ook opgeroepen. Zij wordt doodgemaakt, maar heeft bijgevolg het eeuwige leven - en aan haar sterven komt dus geen einde. Wie literatuur schrijft, waagt zich in een bijzonder beangstigend domein waar niets is wat het lijkt: het is een niemandsland tussen aanwezigheid en afwezigheid, tussen actief verzet en de onmogelijkheid daartoe. Vandaar dat Blanchot kan zeggen dat het de onmogelijke taak van de schrijver is om de leegte en de stilte, die in het hart van het spreken sluimeren, te benoemen: schrijven van literatuur, stelt hij in The Work of Fire [Le Part du fue, 1949], is ‘to write while preventing oneself from writing’, een vorm van spreken die de leegte en de stilte wil benoemen zónder deze (weer) door taal te vervangen.

Het heeft lang geduurd voordat de literatuurfilosofie van Blanchot doordrong tot het Nederlandse taalgebied. De eerste vertalingen van zijn werk verschenen hier pas eind jaren tachtig. Toegegeven, dichters als Dirk van Bastelaere en Henk van der Waal braken meermaals een lans voor Blanchot en zijn literair-kritische methode (in zoverre zijn denken methodisch kan worden genoemd) werd door Wiel Kusters toegepast in Poëzie als perfecte misdaad, toegelicht aan de hand van de zaak Kouwenaar (1995) en vormde één van de theoretische grondslagen van Yra van Dijks proefschrift Leegte, leegte die ademt: het

[p. 67]

typografisch wit in de moderne poëzie (2006). Maar toch is Blanchot altijd een cultfiguur gebleven. Dat ligt ongetwijfeld aan de moeilijkheidsgraad van zijn teksten en zijn macabere, ogenschijnlijk particuliere thematiek, maar is ook toe te schrijven aan het verlammende solipsisme dat in zijn filosofie steeds op de loer ligt. De teksten van Blanchot zijn dooraderd met paradoxen en tautologieën - ‘de relatie zonder relatie’, ‘de herinnering zonder verleden’, ‘de gemeenschap van hen die geen gemeenschap vormen’, ‘de mogelijkheid van de onmogelijkheid’, et cetera - en suggereren dat het lezende of schrijvende subject tijdens het literaire schrijven opgesloten wordt in een talig doolhof van negaties. Wat valt van zo'n zwijgzaam en naar binnen gekeerd denken nog te verwachten?

Dat de opvattingen van Blanchot wel degelijk in de reële werkelijkheid wortelen, komt duidelijk naar voren in de essaybundel The Power of Contestation: Perspectives on Maurice Blanchot, samengesteld door Kevin Hart en Geoffrey H. Hartman. Vooraanstaande literatuurwetenschappers en Blanchotkenners leverden een bijdrage aan de bundel: Michael Holland, Vivian Liska, Leslie Hill, Philippe Lacoue-Labarthe, en niet te vergeten de twee samenstellers zelf. De rol die het verzet of de contestatie in Blanchots filosofie speelt, staat centraal in elk essay. Die invalshoek geeft al aan dat de auteurs van mening zijn dat het oeuvre van deze denker lang niet zo wereldvreemd is: het woord contestation, te vertalen met ‘verzet’ of ‘betwisting’, is immers afgeleid van het Latijnse contestari, dat zoveel betekent als ‘het oproepen of samenbrengen van getuigen’ (als onderdeel van een rechtszaak). Het literaire schrijven wordt dus niet alleen benaderd als een vorm van verzet, maar ook als een getuigenis of bevestiging.

Een mooi voorbeeld van die aanpak is het essay van Michael Holland, ‘An Event without Witness: Contestation between Blanchot and Bataille’. Uitgangspunt voor zijn betoog is de historische context van de ontmoeting tussen Blanchot en Bataille. Holland laat overtuigend zien hoe de fascinatie van deze filosofen voor de contestatie voortkomt uit de politieke actualiteit: beide zijn aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog getuige van het ineenstorten van de Franse republiek en van het echec van het verzet. Uit hun vroegste publicaties kan worden afgeleid dat ze in eerste instantie nog lijken te geloven in een allesoverrompelende revolutie, maar al gauw dringt tot hen door dat hun extreme opvattingen zich niet in overeenstemming laten brengen met het programma van deze of gene politieke partij (en zeker niet van de Franse partijen uit die periode). Beide denkers balanceren op de grens van defaitisme en nihilisme - en het is dan ook precies op die grens, aldus Holland, dat de rechtse Blanchot en de linkse Bataille elkaar vinden:

What makes their dialogue possible
is the fact that, for each of them
separately, what the term [contestation]
traditionally defines: namely active
opposition to a political system, has
exposed each of them to an ordeal of
passivity, despair, and nothingness,
and that the absolute nihilism which
begins to loom in their political
consciousness as an inevitability has had
the last remaining barrier to it forcefully
removed with the overthrow of France
by the forces of totalitarianism. (35)

Het nihilisme van deze twee jonge filosofen is echter niet uitzichtloos. Ze ontwikkelen nieuwe vormen van verzet die aan elke politieke of conceptuele systematisering ontsnappen. Bataille verdiept zich in de ‘in-

[p. 68]

nerlijke ervaring’, de anti-mystiek en de erotiek, terwijl Blanchot zich wendt tot l'espace littéraire. Hun denken onttrekt zich daarmee weliswaar aan de politieke actualiteit, stelt Holland, maar verloochent zijn oorspronkelijk revolutionaire inzet allerminst: die inzet wordt door deze heroriëntatie eerder gevrijwaard van compromissen.

Geoffrey H. Hartman neemt in zijn bijdrage ‘Maurice Blanchot: The Spirit of Language after the Holocaust’ de relatie tussen literatuur en ethiek in Blanchot onder de loep. Hij vraagt zich af wat het verband is tussen enerzijds de vroege Blanchot, de ‘idealist-terrorist of the 1930s’, die in dubieuze rechts-extremistische tijdschriften publiceerde, en anderzijds de late, de auteur van The Writing of the Disaster [L'Ecriture du désastre, 1980], ‘a perpetually interrupted meditation on Auschwitz, atheism, writing, and the neuter’. (24) Hartman betoogt dat Blanchot, ooit zelf geënspireerd door ‘the so-called “spiritual revolution” of fascism or fascistlike movements’, af wil rekenen met ‘spiritual words’, aangezien die hun geloofwaardigheid na ‘the ecstasy of violence’ van de Tweede Wereldoorlog hebben verloren. Toch is hij tegelijk op zoek naar ‘a post-Holocaust spirituality’ - en die zoektocht leidt hem naar de moderne literatuur: in dat domein van aanhoudend verzet en eindeloze negatie is het mogelijk om spirituele woorden alsnog op hun mogelijkheden te onderzoeken, maar dan onder voorbehoud en ‘under erasure’. (64) Literatuur, verzet en ethiek blijken bij Blanchot dus nauw met elkaar verweven te zijn.

Dat de literaire analyses van Blanchot ook voor de maatschappij van vandaag nog relevant zijn, blijkt uit het essay ‘Two Sirens Singing: Literature as Contestation in Maurice Blanchot and Theodor W. Adorno’ van Vivian Liska. Zij maakt met groot stilistisch vernuft een vergelijking tussen de opvattingen van Blanchot en Adorno; ze doet dat door hun beider analyses van het verhaal van de Sirenen uit Homerus' Odyssee naast elkaar te leggen. Het verhaal is bekend: om te ontkomen aan de Sirenen, die met hun gezang zeelieden betoveren en schipbreuk laten lijden, geeft Odysseus zijn bemanning de opdracht hun oren met was dicht te stoppen. Zelf laat hij zich aan de mast van zijn schip vastbinden, zodat hij het gezang kan beluisteren en toch zijn thuisreis kan voortzetten. Doorgaans wordt Odysseus gezien als de dappere held die door deze slimme kunstgreep aan het gevaar kon ontkomen, maar Blanchot en Adorno denken daar heel anders over. Het gezang van de Sirenen wordt door hen opgevat als een symbool voor datgene wat aan controle en logica ontsnapt: ongebreidelde verbeelding, het niet-identieke, of het singuliere, kortom: alles wat zich ook ophoudt in de ruimte van de literatuur. Odysseus daarentegen belichaamt de laffe gemakzucht van de moderne mens, die op vergaarde kennis en beproefde technologieën vertrouwt om de status quo veilig te stellen:

[Odysseus's'] trick, which allow him to
enjoy the Siren's song while resisting
its seduction, embodies the cowardly
self-protection of the bourgeois in his
encounters with the ‘non-identical’.
[...] Just like his other adventures, his
triumph over the Sirens only leads to a
further hardening and strengthening of
his shielded self and to the tyranny of a
world dominated by the tools that led to
his victory. (85)

Die berekenende mentaliteit komt bekend voor: ook in de hedendaagse spektakelmaatschappij is elke vorm van transgressie

[p. 69]

gedomesticeerd en vercommercialiseerd. De kritiek van Adorno en Blanchot op Odysseus' ontsnapping aan de Sirenen gaat dan ook nog steeds op. De Duitser en de Fransman verschillen echter van mening wanneer het aankomt op wat de held van Homerus wèl had moeten doen. Adorno verwijt Odysseus (en in diens slipstream de moderne mens) dat hij niet de moeite neemt om een andere route te zoeken wanneer hij wordt geconfronteerd met de verlokkingen van de literaire verbeelding. Liska beargumenteert dat de filosoof, nu op zijn beurt met de oren vol was, daarmee eveneens voorbij gaat aan de essentie van literatuur. Blanchot is wat dat betreft doortastender: die weigert halsstarrig de weg van de minste weerstand te kiezen en pleit ervoor de confrontatie met de Sirenen direct aan te gaan:

‘for Adorno’, concludeert Liska,
‘[literature] plays a crucial role in a grand
historico-philosophical construction,
but doesn't count in and for itself; for
Blanchot, literature is both the absolute
and the impossible event’. (94)

Wat deze en andere bijdragen in The Power of Contestation overtuigend laten zien, is dat de filosofie van Blanchot, weerbarstig en idiosyncratisch als zij ook lijkt te zijn, nog steeds relevant is. Deze filosoof deinst er niet voor terug om de uiterste grenzen van de literatuur op te zoeken, daar waar zij grenst aan een ongemakkelijke stilte die aan elke definitie ontsnapt; tegelijkertijd laat hij zien dat die stilte ons juist veel kan vertellen over de kritische, ethische, en maatschappelijke functie van literatuur. Het wordt tijd, kortom, om de was uit onze oren te halen en met Blanchot te luisteren naar de Sirene van de literatuur.

Gaston Franssen