Vooys. Jaargang 25

[p. 63]

Recensies

Yra van Dijk
Leegte, leegte die ademt. Het typografisch wit in de moderne poëzie
Nijmegen (Vantilt) 2006
448 pagina's
€ 29,90
ISBN 978-90-77503-29-4

Tússen de regels lezen

‘Er is maar één aspect van een gedicht waardoor het onmiddellijk te onderscheiden is van een prozatekst, en dat is het wit dat het gedicht omringt’, schrijft Yra van Dijk in de inleiding bij Leegte, leegte die ademt, de handelseditie van het proefschrift dat ze in 2005 aan de Universiteit van Amsterdam verdedigde. Daarin vraagt ze meer aandacht voor dit distinctieve kenmerk bij uitstek van poëzie, want hoewel het wit meteen opvalt en dus een belangrijk aspect, ja zelfs een constitutief element van het gedicht is, wordt het in de literatuurstudie veel te vaak veronachtzaamd. Van Dijk wil die lacune vullen door zich in haar studie volledig op dit wit te richten. Ze focust op de lege plekken rond en tussen de woorden en probeert die te interpreteren. Daarbij duikt meteen een levensgroot probleem op. Woorden zijn - zeker in poëzie - meerzinnig en dus voor verschillende interpretaties vatbaar. Literatuurbeschouwers liggen dan ook soms stevig met elkaar in de clinch over de betekenis van een tekst. En dan hebben ze het meestal enkel over wat er staat, weliswaar ook en vooral over wat tussen de regels staat, maar toch: de woorden die zij lezen zijn dezelfde, het is de betekenis die ze eraan geven die verschilt. Maar hoe moet dat als je letterlijk tússen de regels leest, als je het wil hebben over dat wat er niet staat?

Vanuit een instinctief aanvoelen dat het wit in poëzie te maken heeft met de stilte, het zwijgen, de leegte en het niets gaat Van Dijk in eerste instantie in op de bestaande opvattingen daarover. Ze heeft het over joodse mystiek, over de ‘Sprachkrise’ (Hofmannsthals Brief an Lord Chandos, George Steiners Language and Silence), onderzoekt de ideeën en dichtpraktijk van Mallarmé op deze punten en laat een serie Franse filosofen die de grenzen van het zegbare aftasten de revue passeren (Barthes, Bataille, Levinas, Lyotard, Derrida en vooral Blanchot). De materie is fascinerend, maar moeilijk. Gelukkig schrijft Van Dijk er helder en enthousiasmerend over. Op die manier bouwt ze een stevig filosofisch en theoretisch raamwerk voor wat ze uiteindelijk wil gaan doen: poëzie lezen met speciale aandacht voor het wit. Aan het einde van dit eerste hoofdstuk stelt ze een leeshouding voor die naar eigen zeggen beïnvloed is door drie fundamentele inzichten: de idee van het Andere, het besef van het falen van de taal en de vaste overtuiging dat de tussenruimtes niet betekenisloos zijn. Anders dan Vaessens en Joosten in hun Postmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen (2003) biedt Van Dijk niet echt een interpretatiestrategie. Ze houdt eerder een warm pleidooi voor de stelling dat ook het wit in poëzie een inhoud heeft en dat

[p. 64]

daar rekening mee gehouden moet worden tijdens de lectuur.

Die hypothese toetst Van Dijk in het vervolg van haar onderzoek aan de hand van een aantal casestudies. Haar corpus bestaat uit vijf eerder als moeilijk te boek staande modernisten die allemaal gepreoccupeerd waren door de vorm van hun poëzie: J.H. Leopold, Martinus Nijhoff, Paul van Ostaijen, Paul Celan en Hans Faverey. Telkens leidt Van Dijk deze dichters kort in, vat de stand van het onderzoek samen, reconstrueert het bestaande beeld van hun poëtica en gaat dan aan de hand van de lectuur van drie gedichten in op de rol en de betekenis van het wit in hun poëzie. Van Dijk levert verschillende sterke staaltjes van close reading, waarbij ze zich concentreert op de gebruikte poëtische technieken en stijlmiddelen. Ze richt zich dan natuurlijk vooral op die formele aspecten die wit veroorzaken: strofebouw, enjambement, verstoring van de syntaxis, typografie et cetera. In de ruimte die daardoor ontstaat, wordt dikwijls de inhoud die de tekst tracht over te brengen onderstreept, maar soms ontstaat er op de lege plekken ook juist een spanning waarin een tegengestelde betekenis woekert. Van Dijk legt de (bij)werkingen van het wit bloot en maakt haar lezer er onvermoeibaar op attent dat er - met een allusie op Nijhoffs beroemde slagzin - iets staat wat er niet staat.

Doordat ze haar eigen werk zo nadrukkelijk laat aansluiten op de traditionele visie op deze reeds veelvuldig onderzochte auteurs levert dit onderzoek echter geen schokkend nieuwe interpretaties op, maar eerder kleine nuanceringen van de gangbare opvattingen of de extra bevestiging van de communis opinio. Van Dijks studie munt voornamelijk uit in het detailwerk. Ze leest nauwkeurig die passages in de gedichten die veel te lang verwaarloosd zijn, maar die wel degelijk ook blijken bij te dragen aan de inhoud ervan. Daarvoor gaat ze als volgt te werk: tijdens haar verkenning van de versexterne poëtica van de dichters gaat ze na wat het wit voor hen betekent. Die opvattingen tracht ze vervolgens ook in de dichtpraktijk terug te vinden. Ze onderscheidt daarbij tien functies van het wit. Een poëticale waarin het wit iets zegt over de dichtkunst zelf; de iconische waarbij de dichter tekent met woorden; de metafysische die de aan- of afwezigheid van iets hogers aanduidt; de thematische waarbij het wit de semantische inhoud van de woorden versterkt (bijvoorbeeld bij ‘sneeuw’ of ‘leegte’); de temporele waarbij het wit een pauze biedt of de werkelijkheid van het gedicht wil fixeren; de ritmische wanneer het wit de cadans doet stokken of net ondersteunt; de grammaticale wanneer het de grammatica ontregelt; de liminale als het wit als grensruimte gebruikt wordt; de zelfreflexieve als het uitbeeldt wat er beschreven wordt; en ten slotte ‘het wit als leegte, als afwezigheid van betekenis’. In eerste instantie lijkt Van Dijk deze categorieën als zoeklicht te gebruiken, maar ze vervalt daarbij al gauw in het opstellen van een catalogus. Ze tracht de tien functies soms te veel aan het werk op te leggen, wat soms leidt tot het gevoel dat ze de poëzie gebruikt om haar typologie van het wit te bewijzen, eerder dan dat ze de theorie dienstbaar maakt tijdens de interpretatie van het gedicht. Door bij elke dichter zo veel mogelijk functies van het wit te willen vinden, moet ze zich soms ook wel eens forceren. Zo kun je je afvragen of het wit wel altijd zo functioneel is als Van Dijk beweert. Is het niet vaak ook gewoon een noodzakelijk bijverschijnsel van iets wat op een ander niveau speelt? Zo lijkt mij de destructie van de zinsbouw een fenomeen dat wit veroor-

[p. 65]

zaakt in plaats van omgekeerd, zoals je na Van Dijks uitleg zou kunnen denken.

Een euvel waar Van Dijk - zoals veel literatuurwetenschappers trouwens - in dit boek aan lijdt, is de dwanggedachte dat alles poëticaal zou zijn. Zelfs wanneer ze een bepaald optreden van het wit iconisch of temporeel noemt, koppelt ze ook altijd terug naar de literatuuropvattingen van de auteur. De vraag is of het hier niet soms om Hinein-interpretierung gaat. Natuurlijk is er niets mis met de presentatie van een particuliere leeservaring, want ook die kan een verhelderende kijk op de tekst bieden, maar het lijkt me gevaarlijk om alles op het conto van de dichter te willen schrijven, hoe sterk die zijn poëzie ook doorgeconstrueerd heeft.

Deze kritiek doet echter geen afbreuk aan de grote verdienste van Van Dijk. In een tijd waarin de literatuurwetenschap zich hoe langer hoe meer op de productie van literatuur toelegt (met als resultaat op zich nuttig en belangrijk werk als biografieën, veldonderzoek, variantenstudies enzovoort), is het toe te juichen dat iemand de tekst centraal durft te stellen en zich waagt aan interpretatief onderzoek. Zeker als het gaat om de lezing van een lang vergeten, want heikel onderdeel van de tekst, namelijk de betekenissen die worden opgeroepen door en in wat verzwegen wordt. Leegte, leegte die ademt is niet altijd makkelijke, maar wel steeds prikkelende lectuur die je er op elke bladzijde op wijst dat er meer in een gedicht zit dan je had gedacht.

Carl De Strycker