Vooys. Jaargang 25

[p. 18]

Er is honger naar wijsheid
Hans Groenewegen

Als u deze woorden dan zorgvuldig in u opgenomen hebt en diep in de kelder van uw geest hebt opgeslagen, ze van een etiket hebt voorzien, en door zwijgzaamheid getekend hebt, dan zullen zij later als wijnen door hun zoete geur uw innerlijk verblijden. Met het verjaren van de zinnen en het ouder worden van het geduld gaan zij rijpen, en zij stijgen met de heerlijkste geur uit de kruik van uw innerlijk, als een onuitputtelijke bron zullen zij volop stromen uit de aderen van de ervaring en de vloeiende kanalen van de deugden. (Cassianus, vert. Wim Reedijk)

Goed zou het zijn als studenten Nederlands elke week een gedicht uit hun hoofd moesten leren.

Aan het eind van de twee uur die de studenten elke maandagochtend bij elkaar komen, krijgen ze de titel op van een dichtbundel. In de week naar de volgende maandag lezen ze de bundel en kiezen een te leren gedicht van hun gading. Tijdens de maandagse twee uur dragen enkele studenten hun keuze voor. Ze motiveren die keuze. Ze geven aan welke passages er maar niet in wilden. Ze geven een aanzet tot een interpretatie. De interpretatie hoeft niet uitentreure te worden voorbereid. Er kan vanuit het hart over het uit het hoofd geleerde gedicht gesproken worden. De voorgedragen gedichten zijn uitgangspunt voor een gesprek. Daarbij komen vanzelf ook die gedichten aan de orde die de andere studenten hebben geleerd. Het gesprek verkent zo de tekstuele gestalte van een dichtbundel in al zijn aspecten. Want in het gesprek kan de aandacht heen-en-weer gaan tussen het hoe en het wat, tussen het waarom en het waartoe. Als alle studenten een ander gedicht hebben gekozen, zal het beeld van een bundel en een dichterschap van dat moment uit den brede ontstaan. Blijkt iedereen, het andere uiterste, voor hetzelfde gedicht te hebben gekozen, dan functioneert dat eerder als monade. De dan complexere lezing van die ene tekst, zal doorstralen in alles wat de studenten van de betreffende auteur later in studie en leven nog in handen nemen.

In de regel wordt elke week een dichtbundel van een andere dichter opgegeven om uit te kiezen. Omdat regels het leven dienen, wijken we er met goede reden van af. Aan de ruim honderdzestig gedichten die de studenten gedurende vier jaar studie leren, hangen

[p. 19]

evenveel bundels. De keuze is een kleine kunstgreep die een levende canon creëert. Zo zullen liederen van Hadewych gehoord worden. Men krijgt de gelegenheid De weerliicke liefden tot Roose-mond met eigen stem te articuleren. Men kan Willem Bilderdijk laten donderen, Verwey en Henriëtte Roland Holst laten raisoneren, Gorter laten zingen en Leopold op adem laten komen. Maar zijn de Kouwenaar van De stem op de 3e etage en die van Totaal witte kamer niet twee verschillende dichters die elk een plaats verdienen in deze leergang? En waarom zouden we wie Van de afgrond en de luchtmens al heeft gelezen het niet gunnen om in de bibliotheek voorzichtig te bladeren door een eerste druk van Van de roerloze woelgeest? Daarmee ervaart degene die een gedicht daaruit gaat herkauwen dat het uit hoofd leren nog meer zintuigelijke aspecten heeft.

Een van de doelen van dit voorstel is de inbedding van de studenten in de (literaire) geschiedenis. Ik gebruikte het begrip ‘levende canon’. Degenen die neerlandistiek studeren worden docent of zullen een ander hoogstaand beroep uitoefenen waarin de talige kant van onze cultuur een belangrijk onderdeel is. Als ze de poëzie op deze wijze in hun systeem opnemen, brengen zij haar tot een wijder leven. Hun geestelijke levensruimte wordt kneedbaar. De aanbodkant is niet het enige aspect van dit leven. Een werkelijk levende canon vraagt om inbreng van lezers. Voorgeschreven worden bundels die zijn verschenen tot zo'n tien jaar voor een studiejaar begint. Afstand nemen hoort tot een wetenschappelijke attitude. Evenzeer echter een houding vinden tot het nabije. Daarom is het eens in de zes weken aan een van de studenten om een bundel in te brengen die hem of haar intrigeert of irriteert.

Een student die een extra bundel van P.C. Hooft aandraagt, zal net zo min vreemd worden aangekeken als een die werk van Anna Enquist of Eva Cox verkiest. Bij de tijd zijn is niet noodzakelijk verbonden met een keuze voor wat vandaag is geschreven. Evenmin rust een taboe op vertalingen. Een niet te verwaarlozen kwaliteit van de beste Nederlandse poëzie is dat zij is geschreven in dialoog met werk van dichters uit alle eeuwen en culturen. Dat studenten aan die dialoog deelnemen en daar docenten en medestudenten bij willen betrekken, is een van de aangename kanten van het leven. Essentieel is dat een bundel wordt ingebracht met daarin een gedicht dat de betreffende student iets te zeggen heeft.

Dezelfde aanzet tot dialoog tussen lezer en gedicht dient een rol te spelen bij haar persoonlijke keuze uit de voorgeschreven bundels. Die aanzet zal in dat geval mogelijk vager zijn. Wel is ze voorwaarde voor en uitgangspunt van een vruchtbare lezing. Een gedicht is een appèl, een vraag, een waaier vragen, een bevel, een angstige verkenning van een blinde die op een slechtziende partner hoopt, een noodkreet, een zegenwens, een vervloeking, een uitstorting, benauwd ademen, een lyrische exclamatie, getuigenis,

[p. 20]

jammerklacht, een exuberant spel waarvan de speler wil dat het gezien, meegespeeld en genoten wordt, observatie, lering, een aanzet tot een duet, een echolalie, een grap, een ontwijkend antwoord op een obsessieve vraag die de lezer zelf nog niet kent. Door gedurende de studietijd steeds weer een dichtbundel te verkennen met de vraag welk gedicht daaruit zich uitgerekend tot mij richt, wordt mijn intuïtie gescherpt. Steeds meer gedichten zullen zich tot mij blijken te richten. Ik leer de aard van hun appèl of evasie proeven voor ik hem kan articuleren. Daar ik hem proef, kan ik hem beter articuleren. Proeven en laten smaken is de basis van elke twist; twist op controleerbare basis de verfijning van ons vermogen tot proeven en een proeve van het vermogen tot zelfreflectie en van het vermogen argumenten te wegen en andere zienswijzen te overwegen en te integreren.

Op de middelbare school worden leerlingen bekwaamd in het vergaren en hanteren van uitwendige kennis en het ventileren van meningen. Wegen, funderen en bewaren van kennis en onderbouwen van meningen staan minder op de voorgrond. Ze leren een weg te zoeken in een overaanbod van culturele indrukken. Het in de koude eenzaamheid buiten een subgroep schatten van kwaliteiten in het aanbod heeft geen prioriteit.

De universitaire maandagochtenden zetten een weg naar een andere kennisverwerving open. In twee betekenissen leren zij literair werk van binnenuit kennen. Een dichter komt niet allereerst naar voren als een historisch fenomeen waarover men iets dient te weten. Zijn werk wordt van binnenuit verkend. Verlangen om er meer over te weten ontstaat dan vanzelf. Tegelijk is het uit het hoofd leren een manier om je poëzie te binnen te brengen. Daar ontstaat in gedurige afweging en overweging een innerlijke kennis.

Wie zich wel eens intensief met het werk van een dichter heeft beziggehouden, bijvoorbeeld om daarover te schrijven, zal het wellicht herkennen. Je leest, leest en herleest iemands werk. Er ontstaat afstand van het beeld dat je vooraf had. De theoretische noties waar je meestal vanuit gaaf, verliezen hun relevantie. Enkele oriëntatiepunten doemen voor je geestesoog op. Je krijgt een idee voor een verhaal. Je kiest enkele gedichten uit om het verhaal te illustreren. Je begint te schrijven. Dan neemt langzaam, misschien gaat het bij iemand anders sneller, de innerlijke beschouwing die zich onder de oppervlakte blijkt te bevinden het roer over. Een ander gedicht dringt zich op en wil wat van je. Je vraagt je af wat. Je onderzoekt hoe het dat bereikt. Er loopt een breuk door je verklaring. In het licht daarvan verschijnt een ander onvoorzien gedicht. Of je voelt je in het licht daarvan ineens genoopt om na te gaan hoe je visie op het werk tot stand komt. Een regel van elders laat zich niet wegdenken en verijdelt zelfprojectie in het werk. Je loopt naar de kast omdat daar een boek roept, waarin een abstraherende gedachte of een anekdote het functioneren van het gedicht verheldert. Of het intertekstualiteit is die ten grondslag ligt aan het gedicht, is een andere vraag die ook interessant is en belangrijk in de studie. Maar ook bij die studie geldt wat hier geldt. Allereerst is er de innerlijke tekstualiteit die

[p. 21]

bijdraagt aan het gesprek met het gedicht, waaraan het gedicht bijdraagt. In het derde jaar hoort een van de studenten hoe Hadewych H.C. ten Berge tegenspreekt. Een ander brengt de stem van Henriëtte Roland Holst in en zet daar haar eigen stem naast.

Goed zou het zijn als studenten Nederlands elke week een gedicht uit hun hoofd zouden moeten leren. De leergang ordent als vanzelf een aantal belangrijke aspecten van de studie van literatuur. Gedurende de vier jaar, mede door de steeds uitbreidende context van taalkundige, literairhistorische, literairtheoretische aard ontspringt uit de wekelijkse bijeenkomst een vanzelfsprekende kritische en zelfkritische omgang met de poëzie. Hoewel of misschien omdat voor de maandagen nooit een schriftelijke opdracht vervuld hoeft te worden, groeit het vermogen om uitgangstekst betrokken over poëzie te sprekenvanzelf. Analytische middelen krijgt men spelenderwijs in de vingers.

Uit het hoofd leren dwingt tot een werkelijk aandachtig lezen. De complexe passages, de eigenzinnigheden van een dichter komen naar voren. Soms verzetten gedeeltes van gedichten zich tegen opname. Passages en eigenaardigheden waar je bij stille schriftelijke lezing overheen glijdt en je tot het herkenbaarste beperkt, nodigen je dwingend uit. Voor je een juiste zinsmelodie, of acceptabele accenten vindt of de verschillende stemmen, moet je heel goed luisteren naar de tekst.

Het voordragen in het wekelijkse college leert de andere studenten aandachtig te luisteren. In de gesprekken over de gedichten bepalen ze of ze kunnen instemmen, toevoegen of een keerzijde naar voren brengen. De muren om de wereldbeschouwing, waarmee men zich tegen een bepaalde taalhantering verzet, kunnen worden afgebroken. In samenspraak en tegenspraak ontstaat een daadwerkelijke respons op de in zijn poëzie aanwezige dichter.

Belangrijk aspect binnen het hele curriculum is dat deze leergang aansluit bij de primaire motivatie om Nederlands te studeren, of deze motivatie opwekt. Hij slijpt in dat poëzie met het eigen leven te maken heeft. Incidenten, spanningen, vreugdevolle gebeurtenissen uit het persoonlijke en maatschappelijk leven zullen mede van invloed zijn op een weekkeuze. Een pas verliefde stelt in een zesde week misschien de lezing van het Hooglied voor. Rond verkiezingen heeft iemand ruim genoeg aan enkele regels van Lucebert: ‘als ik wil / veeg ik de smeerkaas / van mijn bril // om honger te zien aan de horizon’. Iemand die genoeg heeft van die eeuwige Vijftigers brengt de rijmkritieken van Hendrik de Vries in.

Eigen belang en interesse zijn weliswaar uitgangspunt, maar niet de maat. De maat is vreemd, niet eigen. De maat wordt gezet door de vreemde tekst. De zelfbeelden die in de loop van de studie ontstaan, worden ontworpen in steeds weer andere, op voorhand

[p. 22]

onbekende interactieve spiegels. Met elk nieuw gedicht lichten nieuwe grenzen op van eigen wereldbeeld en zelfbeeld. Taalervaring, blikrichting, wijzen van perceptie zijn ons meest onbewust. De confrontatie met andere waarnemingspatronen, brengt afstand tot de eigen vanzelfsprekendheden. Ze worden analyseerbaar. Men leert te verantwoorden langs welke wegen men tot oordeel of inzicht komt. Dat is een belangrijk aspect van de wetenschappelijke attitude die men op de academie leert. Omdat de gedichten uit het hoofd geleerd worden, zal de dialoog met elk gedicht zich in de loop van de jaren voortzetten, op een ander niveau met de inbreng van eigen nieuwe ervaringen. Het gedicht zal steeds meer, steeds andere of steeds minder betekenissen laten zien. Soms komt een gedicht tot zwijgen.

Eveneens van beslissend belang van de leergang in het geheel van de studie Nederlands is dat hij op natuurlijke wijze de volgorde in het wetenschappelijk onderzoek van literaire teksten ordent. Eerst is er het gedicht. Dan zijn er de verschillende theorieën die behulpzaam kunnen zijn. Geen scripties meer waarin de student een teksttheorie samenvat, leesregels formuleert, en dan de gedichten erin of erachteraan plakt als bewijsplaats. Dit is geen antitheoretisch statement. Het is een pleidooi voor de juiste verhoudingen. Uit de grondige bestudering van literaire teksten zijn prachtige en nuttige theoretische noties voortgekomen. En we moeten van zoveel mogelijk theorieën grondig kennisnemen. We zouden ons daarbij niet moeten baseren op de overzichten en hun verwerking van theorie in derde graad. Theorie moet je lezen op de plek waar ze geboren wordt uit een poëtisch oeuvre. Daar is ze nog ongepantserd en hulpeloos en kan ze de lezer waarlijk helpen. Daar verantwoordt ze zich. Daar zijn de lijnen zichtbaar en de leerzame lacunes die door volgelingen met ander gesteente worden dichtgemetseld. Daar valt te leren hoe jezelf in verantwoording zinnige dingen kunt zeggen over literatuur.

Door de leergang de hele studie neerlandistiek vol te houden, zijn studenten en docenten gedwongen de noodzakelijke theoretische vorming aan de bron van hun interesse en van elke theorie te herijken.

Misschien werpt iemand tegen dat de meeste studenten helemaal niet uit interesse in het hoe, wat, waarom, en waartoe van de poëzie aan een studie Nederlands beginnen. Ach iemand, leer De ontdekking van de hemel uit uw hoofd en u zult om poëzie smeken. Of neem Het verdriet van België ter harte en u zult ervaren dat die roman uw interesse in poëzie wekt en dat kennis van poëzie u een ingang biedt voor goed proza (en daarmee ook voor slecht proza).

Een studie bied je aan. Bij een studie worden kennisbehoeftes bevredigd, waarmee studenten aan hun studie begonnen. Er wordt kennis aangeboden waarvan alleen de opleiders weten dat de studenten daar in hun beroep behoefte aan hebben. En een studie wekt

[p. 23]

de onbevredigbare honger op, die de docenten heeft voortgedreven om zich het vak van docent eigen te maken. Weinigen hebben het voor hun eindexamen middelbare school voelen knagen. Maar er is honger, honger naar wijsheid:

brullende liniaal wordt de mens
als men geen lijn trekt tussen rechtop lopen en kruipen

maar hij trapte de zon onder tafel
terwijl hij zijn leerboek sloot
bij licht had hij leren geleerd
in duisternis ongeduld

daarom er moeten vuisten met valschermen vallen
voorzichtig in het hoofd van de scepticus
hij zou anders schrikken

hij schrok al van wit en zwart
maar de honger is grauw
en er is honger naar wijsheid
er is honger naar kneedbare ruimte
er is honger naar boeken naar voedzame mummies
er is honger naar het net van wimpers der melancholie
er is honger naar de veer der keerzijde
er is honger naar de zon zonder muren
er is geen honger naar trompetten als gordijnen
er is honger naar wijsheid
naar heelhuids weten

En er is mijn schuld aan de zonde aan het eind van een uiteenzetting een gedicht in te zetten als bewijsplaats. Als boetedoening zal ik het nu uit mijn hoofd gaan leren.

Goed is het als, om te beginnen, studenten Nederlands elke week een gedicht uit hun hoofd zouden moeten leren.

Hans Groenewegen is dichter, recensent en essayist. Hij debuteerde in 2000 met de dichtbundel Grondzee. Zijn gedicht ‘Veere’ uit deze bundel werd verfilmd door David Lammers. In 2002 verscheen de essaybundel Schuimen langs de vloedlijn.