Vooys. Jaargang 25

[p. 5980]

Mijn altijd al nieuwe lezen
Bescheiden opmerkingen bij een groot onderwerp
Geert Buelens

Dat ga je natuurlijk altijd zien: hoop je als congresorganisator op een spectaculaire clash of ideas, blijken de op papier zo van mening verschillende sprekers tijdens het slotdebat toch naar elkaar toe te kruipen. Dat heeft te maken met de sociale vaardigheden van de meeste sprekers - zelden vind je iemand met zo'n slecht karakter dat hij of zij altíjd de controverse zal zoeken - maar in het concrete geval van het Vooys-congres misschien toch ook wel met het onderwerp: het nieuwe lezen.

De automatische academische reflex bij zo'n titel is wellicht: ‘hoezo - nieuwe lezen? Heeft iemand het oude lezen afgeschaft en hoe komt het dat ik daar niet van op de hoogte ben?’ Met andere woorden: is er wel voldoende empirisch onderzoek gedaan om tot een drastische herijking van het concept over te kunnen gaan? Dat lijkt me in dit geval niet helemaal zeker. Dat veel mensen vandaag anders met literatuur en kunst omspringen dan vroeger, klinkt plausibel. Minder duidelijk is echter hóe anders en over welk ‘vroeger’ we het dan hebben. Aangezien de bevolking alleen maar groeit en de graad van geletterdheid alleen maar toeneemt, is het onwaarschijnlijk dat het lezen in absolute getallen afneemt. Tegelijkertijd beseft ook de grootste cultuuroptimist dat er op het vlak van de vrijetijdsbesteding nooit méér concurrentie voor het lezen was dan vandaag. Maart, zo blijkt uit vrijetijdsonderzoek waarbij ik voorzeker niet tot de geïnterviewden behoorde, de hoeveelheid vrije tijd neemt almaar toe. Met andere woorden: wat er aan de ene kant afgaat (omdat er meer alternatieven zijn), komt er aan de andere kant weer bij (omdat er meer tijd te vullen is). En ook geen detail in deze context: bij heel veel populaire vormen van vrijetijdsbesteding moet er ontzettend veel gelezen worden (internet, ondertitelde films en tv-series, sms'en, chatten). Er wordt dus welhaast zeker méér gelezen dan ooit tevoren. Leesbevorderaars zijn daar echter zelden van onder de indruk: hun gaat het niet alleen om kwantitatieve, maar bij voorkeur ook om kwalitatieve lectuur. Iemand die ondertitelde dvd's verslindt maar nooit een roman of gedichtenbundel leest, kan volgens die definitie dus geen groot lezer zijn. Hoewel wij natuurlijk gespecialiseerd zijn in het deconstrueren van dit soort begrippen, is het maar zeer de vraag of het in dit geval adequaat en opportuun is deze definitie te relativeren. Jazeker, wij vinden chatten en films interessante en waardevolle bezigheden. Maar wat voor literatuurwetenschappers zouden wij zijn wanneer we ‘lezen’ daartoe zouden willen reduceren?

[p. 5981]

Van links naar rechts: Frank Hakemulder, Jan-Hendrik Bakker en Thomas Vaessens. Foto:
Margriet van Rooij.

Een andere, niet louter kwantitatieve invulling van het begrip ‘het nieuwe lezen’ verwijst naar het fragmentaire, niet-lineaire lezen, door sommigen denigrerend ‘het zappende lezen’ genoemd. Teksten worden hierbij niet van a tot z gesavoureerd, maar kriskras gescand. Hoe nieuw deze variant is kan ik moeilijk inschatten, maar ik heb zo'n vermoeden dat hij zo oud is als de literatuur zelf. Of zou iedereen bij het aanhoren van voorouderlijke epen van het eerste tot het laatste vers bij het kampvuur vastgeketend zijn geweest? Nieuw in dit opzicht lijkt me vooral de metaforiek, waarbij het opvalt dat zappen door niet de geringste cultuurdragers volstrekt normaal wordt gevonden waar het tv-kijken betreft, maar des duivels wanneer het over literatuur gaat. Terwijl een aflevering van SIX FEET UNDER meer volgehouden aandacht vergt dan een boek van Kluun of Heleen van Royen. Een aan dat zappen verwante metafoor biedt ‘hypertext’. Hierbij wordt een boek gelezen zoals een website: klikkend van het ene onderwerp naar het andere. Voor het lezen van encyclopedieën is dat altijd al een geëigende manier geweest, maar ze wordt nu ook toegepast op andere literaire genres. Of dat een probleem is, hangt vooral van het genre en het doel van een bepaalde lectuur af: ter voorbereiding van een leeslijst zou ik het niet aanbevelen en als je echt wilt genieten van een zorgvuldig opgebouwde thriller of

[p. 5982]

roman evenmin. Maar poëziebundels worden wellicht al eeuwen zo gelezen en dagboeken, verhalenbundels en kranten evenzeer. Als je het lezen wilt bevorderen, moet je er vooral voor beducht zijn lezers met een slecht geweten op te zadelen. Van mij mag er dus best gescand, gehyperlinkt en gezapt worden in de literatuur. Ik doe dat immers zelf ook. Niet alleen in mijn vrije tijd, overigens, maar ook in mijn academische werk. Heel geregeld lees ik boeken louter vanuit de inhoudsopgave en het register. Of dacht u nu echt dat ik alle titels uit die bijna vijftig dichtbedrukte bladzijden bibliografie in Van Ostaijen tot heden van de eerste tot de laatste pagina heb gelezen? Op mijn leeftijd? En dan ook nog zelf een boek schrijven? De primaire literatuur (veelal bundels) heb ik nagenoeg van het eerste tot het laatste gedicht gelezen, maar alle andere bronnen enkel uitermate selectief. Waarmee ik niet noodzakelijk een pleidooi wil houden voor het in Frankrijk plots erg succesvolle boek Comment parler des livres que l'on n'a pas lus? (2007) van de hoogleraar en Proust-specialist Pierre Bayard. Meepraten over een boek dat je niet las, overkomt iedereen wel eens, maar

Van links naar rechts: Geert Buelens, Frits van Oostrom en Anton Korteweg. Foto: Margriet van Rooij.

[p. 5983]

het gaat me wat te ver om er koket mee uit te pakken. Zeker binnen een academische context blijft het zorgvuldig lezen van een volledige tekst heel erg belangrijk. Maar dat neemt inderdaad niet weg dat ook ik niet de volledige Recherche van Proust heb gelezen en ook niet alle toneelstukken van Shakespeare en evenmin alle gedichten van Gorter of alle brieven van Du Perron en Ter Braak. Dat toegeven is niet alleen bevrijdend voor jezelf, het is dat hopelijk evenzeer voor studenten die zich vaak niet zozeer uitgedaagd weten door de eruditie van docenten als wel compleet platgeslagen.

Misschien is dat wel een mooie definitie van ‘het nieuwe lezen’: toegeven dat - hoe belangrijk je de canon ook vindt - ook je eigen lectuur van die canon gaten kent. Dat woord ‘gaten’ maakt meteen duidelijk hoe absurd deze beeldspraak is: alsof een gatenloze lectuur mogelijk is. Belezenheid is een heel groot goed en in ons vak kun je nooit voldoende gelezen hebben. Waarbij ik graag op de dubbelzinnigheid van deze laatste frase wil wijzen: het is uitermate belangrijk en verrijkend heel veel gelezen te hebben, maar je kunt altijd nog meer lezen. Het zal nooit genoeg zijn. De nieuwe lezer laat zich daar niet langer door afschrikken en vervalt evenmin in de slaventaal van ik móet nog x en y lezen. De nieuwe lezer gaat blij gezind naar bibliotheek of boekhandel en bidt vervolgens om een pijnloze dubbele beenbreuk die hem of haar het ideale excuus biedt om thuis te blijven en te lezen. Omdat het nooit genoeg is.