Vooys. Jaargang 24

[p. 75]

Eric Rinckhout
Dwaalspoor
Antwerpen/Amsterdam (Meulenhoff/ Manteau) 2006.
€ 17,95
192 pagina's.
ISBN 90-8542-047-4

Het blijft gissen met Elsschot als talisman

De literatuur over Willem Elsschot is in zeer veel verschillende categorieën in te delen. Zo zijn er wetenschappelijke artikelen en essays over zijn oeuvre, monografieën en biografieën, maar ook memoires van familie en vrienden, een interviewboek, talloze themanummers van literaire tijdschriften en obscuurder werken als Vlaamsche Temperamenten (1944), waarin Dr. K. Van Acker - destijds hoofdgeneesheer van het toenmalige Guislaininstituut te Gent - Elsschot ‘[d]e Vlaamsche schrijver met het meest typisch leptosome hoofd’ noemt en zegt dat het zou tegenvallen ‘[m]oest blijken dat Elsschot geen schizothyme en geen duidelijke schizothyme is’.

Een van de jongste bijdragen aan de ‘Elsschotkunde’ is Dwaalspoor van Eric Rinckhout, cultuurredacteur bij De Morgen. In dit werk gaat Rinckhout, als wij de ondertitel mogen geloven, ‘op zoek naar de waarheid achter Het Dwaallicht van Willem Elsschot’. Het is al even lastig om het genre van dit boek te bepalen als een eenduidige karakteristiek geven van de overige literatuur over Elsschot. Het gaat over Rinckhouts persoonlijke band met Het Dwaallicht en de stad waar de novelle zich afspeelt. Maar het gaat evenzeer over de maand en het jaar waar in de novelle gesitueerd is: november 1938. Bovendien komen er (stukken van) ongepubliceerde brieven in voor, worden gesprekken met enkele sleutelfiguren weergegeven en interpreteert Rinckhout (tot op woordniveau toe) zowel de novelle als de verhouding Laarmans/Elsschot/De Ridder. In vier van de vijf inhoudelijke hoofdstukken neemt Rinckhout steeds een novembermaand



(achtereenvolgens in 1972, 2003, 2004 en 1938) als uitgangspunt voor een soms wat ongestructureerd weergegeven zoektocht, waarbij de context van de ontdekking minstens zo goed wordt belicht als de rechtvaardiging van de weergave van die ontdekking. De lezer wordt door Rinckhout op sleeptouw genomen door de novelle, door de regenachtige straten van het huidige Antwerpen en het Antwerpen van voor, tijdens en na de oorlog, maar vooral ook door de archieven, adresbestanden en andere documenten die Rinckhout tijdens de tocht relevant acht. Hierbij zijn het enthousiasme van Rinckhout en zijn onvoorwaardelijk geloof in Elsschot (als de schrijver al een ‘foutje’ maakt, dan heeft hij daar zeker ironische of filosofische bedoelingen mee) zowel aanstekelijk als vermoeiend.

Regelmatig vliegt Rinckhout dan ook uit de bocht en trekt hij conclusies die de weldenkende lezer niet zal delen. Doordat hij de novelle zo nadrukkelijk mimetisch leest en vervolgens op basis van minieme informatie op alle mogelijke plekken gaat zoeken, ligt het voor de hand dat hij licht íets zal vinden dat overeenstemt met zijn verwachtingen. In Het Dwaallicht komt bijvoorbeeld de ‘bakkerswinkel van Jonkheer’ voor. Rinckhout pluist vervolgens een adresarchief van Antwerpen uit en vindt één Jonckheer (met een ‘c’ dus) die handelt in grafmonumenten. Aha! Dat zou wel eens Elsschotiaanse ironie kunnen zijn... Jammer genoeg geeft Rinkchout

[p. 76]

zo'n dertig pagina's later, als hij inmiddels verschillende stellingen heeft trachten te bewijzen middels het adresbestand van Ratinckx, toe dat Ratinckx een onbetrouwbare bron is: om in die adresboeken opgenomen te worden, moest je betalen. Vanuit die constatering verklaart Rinckhout ook datgene wat hij níet kan vinden: dan wilden de betrokkenen destijds niet betalen. Dat lijkt een nogal religieus uitgangspunt: God wil niet gevonden worden en zijn grootheid bestaat eruit dat hij daarin slaagt. Gedurende het gehele boek laat Rinckhout zodoende van alles ‘blijken’, terwijl mijl in het geval van Het Dwaallicht veelal het woord ‘schijnen’ meer op zijn plaats lijkt.

Het vervelendst is Rinckhouts hineininterpretieren in de passage over de ‘ultraroode’ strijdzanger Ernst Busch (ruim vijftien pagina's Dwaalspoor). Op basis van flinterdun ‘bewijs’ (tegenstrijdige uitspraken van Jan Maniewski, Jeanne Brabants en Ida de Ridder, de wellicht corrupte memoires van Frans Buyens, Ben slag in de lucht van Vic van de Reijt), eigen inbeelding en een uiterst ambigu briefje van de eerder als labiel afgeserveerde Peter van Steen, meent Rinckhout te kunnen stellen: ‘Maar dat hij Ernst Busch goed en persoonlijk gekend moet hebben blijkt onomstotelijk uit deze brief.’ (p. 160) En dat terwijl hij niet meer betrouwbare informatie heeft dan kort daarvoor, wanneer hij schrijft: ‘Áls De Ridder Ernst Busch kende en Busch optrad in de Kloosterstraat [een straat uit Het Dwaallicht, WB], dan zag De Ridder hem daar misschien aan het werk.’ (p. 146, cursiveringen WB). Juist deze ongegronde stelligheden te midden van constante herhalingen dat het boek een raadsel blijft en dat onze wakkere speurder blijft gissen en zuchten (en daar op honderdvijftig pagina's hoofdtekst ruim tweehonderd vraagtekens voor nodig heeft), zorgen ervoor dat het boek soms meer zegt over de in het duister tastende schrijver ervan, dan over zijn onderwerp. Dit is ook niet verwonderlijk. Met een complexe en meerduidige novelle als Het Dwaallicht als talisman, hoef je er niet vanuit te gaan simpele en eenduidige antwoorden te vinden.

Een ander hinderlijk aspect van Dwaalspoor is de herhaalde gedachte dat dit boek gaat over ‘Laarmans alias Willem Elsschot alias Fons De Ridder’ (p. 85), terwijl toch zo onderhand duidelijk moge zijn dat hoewel in de ‘Elsschotkunde’ het onderscheid tussen de reeële auteur (die overleed in 1960) de abstracte auteur (die wij Willem Elsschot noemen) en het personage (dat op zijn vertelniveau niet in dialoog kan treden met Elsschot) vaak niet gemaakt werd/wordt, deze ontologische verwarring voor vervelende conclusies zorgt. Hier stapt Rinckhout al te gemakkelijk overheen, wat zeker een professioneel lezer van literatuur kwalijk valt te nemen. Een laatste minpunt is dat veel stellingen in het boek nogal voor de hand liggen, of althans reeds bekend waren. De stelling dat het communisme in de novelle positief wordt belicht zullen weinig lezers gewaagd vinden, terwijl op de achterflap trots vermeld staat dat Rinckhout ‘verdoken politieke stellingnamen’ ontdekt. Ook de zogenaamd demythologiserende elementen van het boek (Elsschot was juist geen schrapper, geen politiek onbenul en zeker geen brave burgerman) zijn geen nieuwe inzichten (vergelijk Kets-Vree 1983; Anthierens 1992; Cuyt 2004; Van Hattem 2004).

Ofschoon bovenstaande alinea's de indruk wekken dat het boek uit louter oninteressante onzorgvuldigheden bestaat, is dit beslist niet waar. Rinckhout verdient alle lof voor het gevonden materiaal en het is jammer dat hij de ongepubliceerde brieven waaruit hij citeert niet in zijn geheel heeft opgenomen. Het is echter wel zo dat Dwaalspoor het belangwekkendst is op die plaatsen waar het over Elsschot noch Het Dwaallicht gaat. Juist in de beschrijvingen van de spanningen in Antwerpen vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, de weerslag van de Reichkristallnacht, en de getuigenissen die Rinckhout verzamelt over die tijd,

[p. 77]

schuilt de kracht van dit boek. Zeker wanneer hij Jeanne Brabants - een vierentachtigjarige dame die in de jaren dertig in de Kloosterstraat woonde - aan het woord laat, krijgt de lezer een beter zicht op die tijd dan wanneer Rinckhout zelf al hobbyend en fantasievol synchroniserend de verbanden met De Grote Schrijver legt. Ook in de hierboven versmade passage rondom Ernst Busch komen de boeiendste feiten juist op het moment dat een directe link met Elsschot ontbreekt en Rinckhout niet verzandt in zeer particularistisch Elsschotzwelgen. Een neiging die overigens vrijwel iedere schrijvende Elsschotliefhebber lijkt te hebben en die treffend weerspiegeld is in een van de twee motto's bij dit boek, geciteerd uit Flaubert's Parrot (Julien Barnes): ‘“Why does the writing make us chase the writer? / Why can't we leave well alone? / Why aren't books enough?”’. Het moge duidelijk zijn dat Rinckhout erin geslaagd is de veelvuldige vraagtekens uit dit citaat in zijn eigen boek te verwerken, maar dat hij tegelijkertijd langer stil had mogen staan bij deze fundamentele vragen.

Wie overigens ook niet aan de neiging kon ontsnappen om zich in het spoor van Elsschot te begeven, was een andere zelfbenoemde bewonderaar van Elsschot en stadsgenoot van Rinckhout - Piet Teigeler - die in 2002 de misdaadroman Het Dwaalspoor liet verschijnen. Deze fantastische roman (die genomineerd werd voor de Hercule Poirotprijs) beschrijft wat Laarmans deed op de avond van Het Dwaallicht nadat de novelle ophoudt. Het blijkt dat hij toch niet naar huis is gegaan, maar op jacht is gegaan naar Maria van Dam, om haar vermoord aan te treffen. In wat volgt raken Laarmans, zijn assistent Karel de Keizer en politie-inspecteur Fons Chevalier verstrikt in een zaak van nationaal belang. Op het eerste gezicht zal de liefhebber zich rot lachen om de vele verwijzingen in Teigelers boek naar het oeuvre van Elsschot, bij nader inzien getuigt deze roman van een grote kennis van zowel Elsschots werk als de historische achtergronden van Het Dwaallicht. Het is opmerkelijk dat in Dwaalspoor deze roman - die overduidelijk voor een groot deel op hetzelfde speurwerk als Het Dwaalspoor gebaseerd is - volstrekt niet genoemd wordt door Rinckhout (anxiety of influence?). Vooral omdat hij beslist op de hoogte moet zijn van het bestaan van de roman en het er vermoedelijk voor heeft gezorgd dat de titel Het Dwaalspoor niet meer gebruikt kon worden...

Willem Bongers