Vooys. Jaargang 24

[p. 72]

Recensie

Klaus Beekman & Ralf Grüttemeier
De wet van de letter. Literatuur en rechtspraak.
Amsterdam (Athenaeum-Polak & Van Gennep) 2005.
€ 19,95
232 pagina's.
ISBN 90-2530-3188

De letteren en de wet

Wie van taal en literatuur houdt, huivert meestal wanneer hij of zij in aanraking komt met juridisch jargon. Waar de literatuur gokt op de meerduidigheid die een tekst genereert, heeft de taal van de magistratuur en advocatuur de bedoeling om zoveel mogelijk ongewenst meeklinkende betekenissen uit te sluiten. Om dat te bereiken wringen juristen zich in allerlei grammaticale bochten en nemen ze hun toevlucht tot zoveel technische termen, dat hun schrijfsels al snel ontaarden in kromspraak. Een boek dat over literatuur en recht gaat, zou de lezer dan ook kunnen afschrikken: dat moet wel een dorre studie zijn. Niets is echter minder waar, zo blijkt uit De wet van de letter van Klaus Beekman en Ralf Grüttemeier. Hun studie over ‘literatuur en rechtspraak’, zoals de ondertitel luidt, is bijzonder boeiende lectuur.

In elf hoofdstukken behandelen de auteurs een aantal cases waarin literatuur in aanraking kwam met het gerecht. Grote verdienste daarbij is dat deze keer niet enkel de meest spraakmakende zaken - Reves Ezelsproces, de zaak tegen Hermans omwille van de belediging van de katholieken of de klacht van enkele auteurs tegen hun niet-opname in Komrijs bloemlezing - maar ook minder bekende affaires besproken worden. Zo leert dit boek dat reeds Vondel met de overheid botste vanwege zijn al te duidelijke toespelingen op de politieke situatie, dat



A.F.Th. Van der Heijden ooit bijna een proces voor plagiaat kreeg en dat Theo van Gogh veroordeeld werd voor antisemitisme op basis van een aantal smakeloze grappen in een essay. Verder worden de rel tussen Multatuli en Jacob van Lennep over het kopijrecht van de Max Havelaar, Herman van den Berghs plagiaat, censuur bij Hendrik Smeeks, Jef Lasts gebruik van bronnen, de postmoderne ‘citatenkunst’ van Joost Zwagerman en Willem Brakman en de beledigende uitspraken van een personage van Peter Waterdrinker onder de loep genomen en er is een uitstapje naar de stripcultuur. Telkens is de werkwijze dezelfde: na een systematische beschrijving van de zaak wordt vanuit poëticaal standpunt naar de uitspraak van de rechtbank of, in geval het zover niet komt, het juridische conflict gekeken. De opzet daarvan is tweevoudig. In eerste instantie willen de auteurs aantonen waar literatuuropvattingen in strijd zijn met het recht, in een volgende stap proberen ze ook de vraag te beantwoorden welke impliciete poëtica er schuil gaat achter de vonnissen.

In het boek komen twee soorten recht aan de orde. Eerst en vooral wordt er gefocust op het auteursrecht. De nadruk ligt daarbij op het citaat in zijn verschillende vormen. Hoever kunnen auteurs gaan bij het overnemen van teksten van anderen? Wanneer is er sprake van plagiaat? Wat is een parodie en hoe sterk mag die tegen haar voorbeeld aanleunen? Wanneer kan een tekst in een bloemlezing

[p. 73]

worden opgenomen? Wie heeft het laatste woord over de tekst: schrijver, redacteur of uitgever? Allemaal kwesties die hier zowel theoretisch worden behandeld als geïllustreerd. Andere hoofdstukken gaan dan weer in op momenten waarop de literatuur met het strafrecht in aanraking kwam. Vooral beschuldigingen van pornografie of blasfemie en aanklachten wegens belediging worden hier nader bekeken.

Uit het onderzoek wordt duidelijk dat de jurisprudentie een grote welwillendheid aan de dag legt ten opzichte van de bellettrie. Als het om kunst gaat in de rechtbank, blijkt dat de wet niet zo strikt naar de letter gelezen wordt als normaal. Er is sprake van een exeptio artis, een uitzonderingspositie die gebaseerd is op de opvatting dat wat normaal gesproken een misdrijf zou zijn, in een kunstwerk op een hoger plan wordt getild en binnen de interne logica van het artefact een onmisbare functie vervult. Interessant om te weten is dat Nederland trouwens de eerste staat ter wereld was die deze idee als zodanig ook opnam in de wet. Na die vaststelling leggen Beekman en Grüttemeier drie principes bloot waarop die afwijkingen gebaseerd zijn. Ten eerste constateren ze bij de rechterlijke macht een groot geloof in de autonome status van de letteren: literatuur valt niet zonder meer met de werkelijkheid samen, maar is een apart domein dat met aangepaste maatstaven gemeten moet worden. Vervolgens blijkt dat verdedigingen die een beroep doen op de achterliggen de bedoeling van de auteur - zijn poëtica met andere woorden - vaak worden aanvaard. Dat was bijvoorbeeld het geval in het proces tegen Reve, waar de schrijver met succes betoogde dat hij het recht had zijn particuliere godsbeeld te verkondigen. Ten slotte wordt er ook vaak een onderscheid gemaakt tussen de intentie van de auteur en die van het werk. Zo kan, zoals in het geval van Hermans, binnen een roman iemand smadelijke uitspraken doen, maar hoeft dat niet te betekenen dat het personage de opvattingen van de auteur verkondigt.

Daarmee, zo concluderen Beekman en Grüttemeier voorzichtig, sluit de rechtspraak bijzonder goed aan bij een literatuuropvatting zoals die sinds de Beweging van Tachtig in de Nederlandse literatuur bekend is. Even voorzichtig constateren ze rond de jaren zestig van de vorige eeuw een kleine, maar ingrijpende verandering in de behandeling van literatuur door de rechtbank. De bedoelingen van de auteur worden nu niet langer als verdediging aanvaard; de interne structuur van het werk zelf moet de verklaring bieden voor een in se strafbare passage. In deze weigering om een beroep te doen op extratekstuele argumenten herkennen de onderzoekers een verschuiving van de literatuuropvattingen van de magistratuur in de richting van de poëtica van Merlyn.

Uit alle gevallen die in De wet van de letter besproken worden, komt naar voren dat literatuur door het gerecht als een autonoom veld wordt behandeld, waarvoor de wet niet sensu stricto geldt, wel integendeel. De literatuur legt haar eigen wetten op en het moge duidelijk zijn: er heerst behoorlijk wat meer vrijheid in het literaire veld dan in de gewone wereld. Zo beschouwd is de literatuur een vrijplaats waar het mogelijk wordt om zonder veel beperkingen kritiek te leveren. De schone letteren als plek waar de vrije meningsuiting totaal is, zo lijkt het wel in de voorstelling van Beekman en Grüttemeier. De tegengestelde conclusie trekken de auteurs echter niet. Even goed kan immers gesteld worden dat de autonomie van de kunst haar zwakte betekent. Door haar een zelfstandige positie toe te kennen, wordt haar potentiële kracht eigenlijk meteen ook geneutraliseerd. Auteurs worden gereduceerd tot een soort narren van wie gedoogd wordt dat ze of en toe iets scherps zeggen, omdat er toch geen rekening mee gehouden hoeft te worden. De maatschappelijke relevantie van literatuur wordt miniem wanneer ze beschouwd

[p. 74]

wordt als een domein dat met de buitentekstuele werkelijkheid weinig meer te maken heeft. Die dubbelzinnigheid van de autonome status die kunst in de rechtspraak krijgt toebedeeld, verzuimen de auteurs te bespreken en dat is jammer.

Evenzeer te betreuren is de nadrukkelijke focus op Nederland. Vlaanderen komt slechts terloops ter sprake: Timmermans figureert in de inleiding met zijn Pallieter die hij aanpaste om een vermelding op de katholieke Index van verboden boeken te vermijden en verder houden de auteurs het wat het zuiden van het taalgebied betreft bij een summiere verwijzing naar het proces dat ontwerpster Ann Demeulemeester tegen Herman Brusselmans aanspan de wegens taster en eerroof. Aan die zaak wordt enkel gerefereerd, grondig ontleed wordt ze niet. Door Vlaanderen tussen haakjes te plaatsen zijn een heleboel zeer interessante cases onbesproken gebleven: de inbeslagname van Jet Geeraerts' Gangreen I. Black Venus op verdenking van openbare zedenschennis of de rel rond de letterlijke passages uit het dagboek van Leonard Nolens in een toneeltekst van Jan Fabre. Of de processen tegen Dimitri Verhulst. Een eerste keer herkende de moeder van de auteur zich in een personage en wilde ze, vergeefs, het boek laten verbieden. Voor de beschrijving van een gelijkaardig geval nemen de auteurs onbegrijpelijkerwijze hun toevlucht tot een Duits voorbeeld! Nog interessanter ware een blik op de uitspraak in het tweede proces tegen Verhulst geweest. Daarin ging het om de bewerking van een ophefmakende moordzaak tot toneeltekst. De vrouw die daarvoor gevangen zat, vond dat de tekst haar kansen op vervroegde invrijheidsstelling verkleinde en vroeg een verbod op de opvoering ervan. Zover kwam het niet, maar de rechtbank verbood wet de verspreiding van de gedrukte tekst. Geldt hier verba volant, scripta manent en is theater daarom minder gevaarlijk dan een boek? Deze hoogst ambivalente uitspraak van het hot in Gent lijkt mij het onderzoeken meer dan waard. Misschien iets voor een herziene en uitgebreide versie van deze studie?

In elk geval is De wet van de letter een bijzonder boeiend, op momenten zelfs spannend boek. Doordat het helder geschreven is, wordt de materie die op zich soms technisch is, nooit saai of onbegrijpelijk. Bovendien verzamelt dit onderzoek niet enkel voor het eerst een groot deel van de processen die ooit gevoerd werden naar aanleiding van literatuur, het legt ook bepaalde mechanismen bloot, zowel in de manier waarop auteurs omgaan met de grenzen van het toelaatbare als in de wijze waarop de rechtbank hun escapades beoordeelt. Door de klemtoon op de twintigste eeuw is de bewering op de flaptekst dat dit een literatuurgeschiedenis vanuit juridisch perspectief is, een beetje overdreven, maar een catalogus waarin een aantal evoluties te bespeuren zijn, is het zeker wel.

Carl De Strycker