Vooys. Jaargang 24

[p. 69]

Column
Het Diepe Zuiden [4]
Geert Buelens

Het aantal en aanzien van Nederlandse schrijvers die in België wonen of woonden, is bepaald indrukwekkend: Multatuli (die in Brussel zijn Max Havelaar schreef), Hélène Swarth, Eddy du Perron, Jan Greshoff, Gerard Reve, Jeroen Brouwers, W.F. Hermans, Benno Barnard, Charlotte Mutsaers, Ramsey Nasr, Joke van Leeuwen, Elma van Haren, Marc Reugebrink, Marc Kregting, Rokus Hofstede, Oscar van den Boogaard - de lijst kan nog veel langer gemaakt worden, maar is zo al meer dan indrukwekkend genoeg. Wat zoeken die schrijvers toch in het Zuiden? Zijn ze angstig aangelegd en blijven ze daarom steken, halverwege tussen Amsterdam en Parijs? Of wilden ze vooral weg uit het als benepen en hypocriet ervaren Nederland en hoopten ze te kunnen delen in het Belgische joie de vivre? Materiële aspecten spelen zeker ook mee: voor bedragen die je in Nederland neertelt voor een garage, heb je in België vaak een heel huis. Dat is vandaag zo, maar het was vroeger niet anders. Met het familiekapitaal kon het gezin Du Perron in de buurt van Brussel zelfs in een klein kasteel woven. En zoonlief kon er een privé-chauffeur op nahouden, mét witte handschoenen. Verhalen over Nederlandse schrijvers (en schilders) die hun heil zochten in België zijn onlangs verzameld in het boek Taverne du Passage van de Vlaamse criticus Frank Hellemans en de Utrechtse kunsthistorica Saskia de Bodt (Ons Erfdeel, Rekkem, 2006). Het boek werd geschreven naar aanleiding van het staatsbezoek van Koningin Beatrix aan België in het voorjaar van 2006.

Koning Albert plant hopelijk geen tegenbezoek, want een tegenhanger van bovengenoemd boek zou niet veel dikker uitvallen dan een gemiddelde Aldi-folder. (Met Jambers-stem:) ‘Vlaamse schrijvers in Nederland... wie zijn ze? wat doen ze? waarom kennen we ze niet?’ Ik ken er eigenlijk twee: de jonge dichter Els Moors (studente aan de Rietveldacademie, begin 2006 beloftevol gedebuteerd met er hangt een hoge lucht boven ons) en, nu ja, die omhooggevallen dichter die hoogleraar werd in Utrecht. En waar zien Moors en Buelens elkaar geregeld? In het station van Antwerpen Centraal, op zondagavond, wachtend op de laatste trein die hen naar Amsterdam moet brengen. Een allesverterende liefde voor Nederland hebben ze

[p. 70]

copyright deBuren & fotograaf Stefan Wolff Lucks

dus blijkbaar niet spontaan opgevat. Of zou het, zoals de Volkskrant-correspondent Bart Dirks laatst suggereerde, niet zozeer aan Nederland maar aan die Vlamingen zelf liggen - wereldreizen vinden ze geweldig, op voorwaarde dat ze tijdens het weekend thuis kunnen zijn voor pistolets van de warme bakker? Helemaal uitsluiten kunnen wij dat niet. Wie ooit verse Belgische pistolets proefde, begrijpt dat hieraan moeilijk te weerstaan valt.

Maar het verschil blijft opmerkelijk. Zou het misschien te maken kunnen hebben met de voor schrijvers zo aanlokkelijke instabiliteit van België? Op het einde van de negentiende eeuw sprak Albert Verwey vol trots over Nederland als een ‘veilig land’, een ‘ordentelijke natie’ - dit in scherpe tegenstelling tot het immer aan onverkwikkelijke stammentwisten overgeleverde België. Honderd jaar later was de situatie niet wezenlijk anders. Nederland heette een ‘af land’ te zijn. Dit, wederom, zeer verschillend van België dat van gefaseerd uit elkaar spatten een nationale sport heeft gemaakt. Toen Nederland na de dubbele moord zelf acuut instabiel werd, bleek het voor schrijvers meteen ook erg interessant. Dat gold niet voor iedereen. Varkenskwekers, ambtenaren, onderwijzers - zelfs de buitenlandse kranten berichtten gretig over geschokte Nederlanders die halsoverkop hun land wilden verlaten. Maar geen schrijvers. Die ontdekten plots in hun eigen tuin een goudmijn. Ook van buitenaf kwam er plots interesse. De Brusselse auteur Geert van Istendael, die zijn kinderjaren doorbracht in Utrecht, trok naar het Noorden en maakte er enthousiast een boek over (Mijn Nederland, 2005). De aanbiedingstekst is veelzeggend:

[p. 71]

‘Wat is er toch aan de hand met Nederland? De bekende balans tussen royale zelfverzekerdheid - waarom doen ze in die andere landen niet gewoon zoals wij? - en zelfhaat - Nederlands? Spreek toch gewoon Engels, joh - is krachtig uit zijn evenwicht geslagen. Vragen over identiteit die gisteren werden weggelachen, worden vandaag gesteld met angst. Het werd hoog tijd om een Belg met een kennersoog de polder in te sturen.’ En Van Istendael is niet alleen een kenner omdat hij een gediplomeerd socioloog is, maar vooral omdat hij als overtuigde Belg (en auteur van het standaardwerk Het Belgisch labyrint, 1989) gespecialiseerd is in wankele identiteiten.

Ook beroemde ex-pats doken plots weer op in Nederland. Paul Verhoeven kwam er een WOII-film draaien waaruit mocht blijken dat Nederlanders tijdens de oorlog niet óf wit óf zwart waren. Dat had historicus Chris van der Heijden natuurlijk al omstandig aangetoond in zijn boek Grijs verleden (2001), maar tot de populaire cultuur was het nog niet echt doorgedrongen. Ook Ian Buruma, gerenommeerd Aziëspecialist van Brits-Nederlandse afkomst, docent in New York en wellicht de enige Nederlandstalige schrijver met échte wereldfaam, keerde terug naar de opgeschudde polder om er een boek over te schrijven. Murder in Amsterdam: The Death of Theo van Gogh and the Limits of Tolerance (in het Nederlands verschenen als: Dood van een gezonde roker. Nederland na de moord op Theo van Gogh, 2006) deed in Nederland meteen veel stof opwaaien. Allerlei bekende Nederlanders die Buruma voor zijn boek had gesproken, vonden dat ze onzorgvuldig waren geciteerd. Of stond Buruma's conclusie (die veel dichter aansloot bij het de boel bij elkaar houden-discours van Job Cohen en Geert Mak dan bij het polariserende vertoog van Rita Verdonk c.s.) hun niet aan?

Aan het begin van de 21ste eeuw blijkt Nederland onzeker over de eigen plaats in het grotere (EU) geheel, worstelt het met de lange tijd als vanzelfsprekend ervaren eigen normen en waarden, beseft het niet langer de morele schoolmeester van de wereld te kunnen zijn. Nederland is dus eindelijk een normaal land geworden, interessant voor schrijvers van binnen én van buiten. Als de volgende Belgische koning in 2015 Nederland bezoekt, is de Aldi-folder misschien al uitgegroeid tot een bescheiden pocket.

Geert Buelens is sins 2005 hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Utrecht. Eerder was hij werkzaam als decent aan de universiteiten te Antwerpen en Berkeley. Hij promoveerde in 2001 met zijn proefschrift Van Ostaijen tot heden. Onlangs verscheen zijn tweede dichtbundel Verzeker u.