Vooys. Jaargang 24

[p. 41]

Uit de kast!

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit eigen boekenkast over te brengen. In deze nieuwe aflevering vertelt Frank Kessler - Utrechts hoogleraar Film- en Televisiewetenschappen en directeur van het instituut Media en Re/presentatie - over zijn herinneringen aan het seminar van Christian Metz over Film als Kunst van Rudolf Arnheim.

Frank Kessler

Toen ik tijdens mijn studie filmwetenschap in Parijs met mijn maîtrisescriptie worstelde, volgde ik ook het maandelijkse seminar van de Franse filmsemioticus Christian Metz. Eigenlijk was dit seminar voorbehouden aan promovendi, maar omdat ik in de zomer in Duitsland een nieuwe uitgave van het boek gekocht had dat Metz dat jaar wilde behandelen, werd ik ook toegelaten. Onderwerp van het seminar was een filmtheoretisch boek dat vijftig jaar terug, in 1932, voor het eerst gepubliceerd was: Film als Kunst wan Rudolf Arnheim. Dit boek is één van de klassiekers van de filmtheorie, en ik leerde het toen wellicht op de mooist mogelijke manier kennen: gepresenteerd, uitgelegd en becommentarieerd door een andere grote filmtheoreticus, die Arnheims vraagstukken in verband bracht met de actuele filmtheoretische discussies. Dit was een fascinerende ervaring: de manier waarop Metz geduldig en precies het boek van Arnheim stapsgewijs presenteerde en becommentarieerde, deed mij voor het eerst beseffen dat de vragen die een filmtheoreticus vijftig jaar geleden stelde nog steeds buitengewoon actueel en spannend konden zijn.

Maar nog iets anders fascineerde mij: in de inleiding van zijn boek schreef Arnheim immers: ‘Der Gegenstand und der Verfasser dieses Buchs sind etwa gleich alt. Rund fünfundzwanzig Jahre.’ Toen hij begon met het schrijven van Film als Kunst had hij dus dezelfde leeftijd als ik op het moment dat ik het las en met mijn scriptie bezig was! Een boek dat nota bene vijftig jaar later in het seminar van de vooraanstaande Franse filmtheoreticus werd behandeld! Ik kon haast niet geloven hoe iemand op zo'n jonge leeftijd een toekomstige klassieker met een dermate doorwrochten betoog had kunnen schrijven - en als ik naar de stukken kijk die studenten van deze leeftijd vandaag de dag schrijven, kan ik het nog steeds niet geloven.

Rudolf Arnheim werd geboren in 1904, studeerde psychologie in Berlijn en promoveerde in 1928 bij de beroemde Gestaltpsychologen Max Wertheimer en Wolfgang Köhler. Tussen 1928 en 1933 werkte hij als redacteur en

[p. 42]

filmcriticus voor het belangrijkste politiek-culturele blad van de Republiek van Weimar, de Weltbühne. In die periode schreef hij dus ook Film als Kunst. In 1933 publiceerde hij Rundfunk als Hörkunst, een boek dat de artistieke mogelijkheden van de radio exploreert. In hetzelfde jaar moest hij emigreren, eerst naar Italië, daarna via Groot-Brittannië naar de Verenigde Staten, waar hij als kunstwetenschapper aan verschillende universiteiten verbonden was. Twee van zijn meest befaamde kunsttheoretische werken zijn Art and Visual Perception en Visual Thinking, maar hierin speelt het bewegend beeld feitelijk geen rol meer. Het boek Film als Kunst hoorde dus voor Arnheim zelf tot een relatief ver verleden toen Christian Metz het als onderwerp koos voor zijn seminar.

De titel Film als Kunst kondigt het filmtheoretische programma van Arnheim al aan: enerzijds wil hij laten zien dat film wel degelijk kunst kan zijn en anderzijds wil hij uitleggen wat dan de basis is van het artistieke potentieel van de film. Een en ander houdt volgens Arnheim verband met de relatie tussen het filmische beeld en de werkelijkheid. Noch fotografie noch film kan immers een getrouwe weergave zijn van de werkelijkheid. Arnheim legt stap voor stap uit op welke manier het filmbeeld zich onderscheidt van onze natuurlijke waarneming en laat zien dat juist deze verschillen door de filmkunstenaar gebruikt kunnen worden om artistieke effecten te bereiken. Voor Arnheim hoort de afwezigheid van geluid en kleur eveneens tot deze wezenlijke verschillen met de werkelijkheid, wat hem enigszins sceptisch

[p. 43]

maakt ten opzichte van de komst van de geluidfilm (die juist rond die tijd dat hij dit boek schreef zijn intrede deed) en de kleurenfilm. Andere theoretici, zoals de Fransman Bazin, hebben de technische ontwikkelingen die de film dichter bij de realiteit brachten, juist toegejuicht. Maar ondanks deze scepsis is ongeveer een kwart van Film als Kunst gewijd aan de artistieke mogelijkheden en grenzen van geluid in film. Arnheim is wat dat betreft veel minder dogmatisch dan sommige commentatoren achteraf hebben beweerd. Tot op de dag van vandaag is Film als Kunst een uitstekende inleiding in de technische en artistieke mogelijkheden van de film, ook al zijn deze inmiddels door allerlei nieuwe technologieën ongetwijfeld nog breder geworden. Maar dankzij de systematische en gestructureerde aanpak van Arnheim blijft Film als Kunst wat het in 1932 al was: een school der waarneming; lessen in de bewustmaking van de formele rijkdom van het bewegende beeld.

Via de uitvoerig becommentariërende presentatie van de theoretische uiteenzettingen in Film als Kunst door Christian Metz heb ik toen niet alleen het boek van Arnheim leren kennen; Metz liet ook zien op welke manier de door Arnheim behandelde fenomenen vertaald kunnen worden naar semiotische vraagstukken. Hij benadrukte dus, met andere woorden, vooral de actualiteit van Film als Kunst. Terugblikkend op dit seminar in het licht van het boek waarmee Metz zelf waarschijnlijk al bezig was, L'Enonciation impersonnelle ou le site du film (verschenen in 1991 ) denk ik nu te begrijpen waarom hij Arnheim toen op zo'n intensieve manier heeft behandeld. In mijn collegeaantekeningen kwam ik een passage tegen waarin Metz een aantal centrale punten samenvat. In het bijzonder noemt hij daarbij het feit, dat volgens de theorie van Arnheim de fotografische band met de werkelijkheid - de Naturnähe - altijd aan een bewerking door formele middelen is onderworpen. En dit is een probleem dat Metz door zijn hele werk heen heeft bezig gehouden; hoe komt het dat film ons in een fictionele wereld kan doen geloven, terwijl elk shot door en door gecodeerd is? Een vraag die een brug slaat tussen Film als Kunst en de filmsemiotische reflecties van Christian Metz.

Vele jaren na dit seminar leerde ik Rudolf Arnheim ook persoonlijk kennen. Hij was toen 98 jaar oud en had nog steeds zijn sprankelende Berlijnse humor. In 2004 vierde hij in Ann Arbor, Michigan, zijn honderdste verjaardag.