Vooys. Jaargang 23

[p. 47]

Column
That joke isn't funny anymore
Gaston Franssen

Humor en hartzeer zijn een sterk koppel. Het paradoxale huwelijk dat deze twee in de Romantiek met elkaar sloten, blijft tot de verbeelding spreken: nog steeds zijn tragi-komische ironie, slapstick en clowneske melancholie de beproefde stijlmiddelen van veel hedendaagse tekstdichters - denk maar aan Willem Wilmink, Ingmar Heytze of The Smiths. Maar hoewel zulke schrijvers er vaak op meesterlijke wijze in slagen om hun leed met grappen te omlijsten, lukt het ze zelden om hun misère er een beetje draaglijker op te maken. Integendeel, het verdriet lijkt er eerder veelomvattender door te worden. Als lezer word je meegezogen in een donkere poel van gemis en wanhoop. Raar is dat: waarom leidt zo'n ironische aanpak niet tot relativering, maar eerder tot nog meer ellende?

Neem nu het nummer ‘Dance with me’ van The Juan McLean, te vinden op hun album Less than Human (2005). Een weinig vernieuwend danceplaatje, zou je denken. Op tekstueel niveau stelt het al helemaal niks voor: het refrein heeft niet meer om het lijf dan de eerste de beste variant op de obligate let's party-fraseologie:

Come on over and dance with me.
Don't you want to dance to this?
Come on over, get on the floor.
Yeah, I want to make you move.

Ja, dat hebben we al zo vaak gehoord, bij dance classics als C & C Music Factory (‘Dance till you can't dance / Till you can't dance no more / Get on the floor and get warm’), hardnekkige eendagsvliegen als The Backstreet Boys (‘Don't you feel the groove, yeah / Come on girl, get on the floor / I want to dance with you’) of contemporaine sterren als Jennifer Lopez (‘Go grab a friend / Get on the floor / Come on and dance with me’).

Maar toch. Er is iets uitzonderlijks aan de hand met The Juan McLean, iets dat je mist in al die andere dance. De conventionele tekst van ‘Dance

[p. 48]

with me’ wordt monotoon, haast met tegenzin ingesproken door een lijzige vrouwenstem, waarvan je je na een tijdje begint af te vragen of daar nu een vermoeid verlangen in doorklinkt, of gewoon verveling. Bevreemdend werkt ook de combinatie tussen de euforische tekst en de muzikale opbouw van het nummer: aanzwellende synthesizerloopjes zinspelen af en toe op een climax, maar vallen dan toch weer terug in een trage, haperende beat, terwijl de zangeres onverstoorbaar blasé blijft doormompelen. Die clash tussen de opzwepende tekst, de lusteloze dictie en de lome muziek heeft een grappig, ironisch effect. Nou ja, eigenlijk kun je het nauwelijks humoristisch noemen: het curieuze is namelijk dat het nummer daardoor intens triest wordt.

Dat effect zou je kunnen verklaren door te rade te gaan bij een vergelijkbare tekst, die weliswaar tot een ander genre behoort, maar toch wonderlijke parallellen vertoont met ‘Dance with me’: Leo Vromans gedicht ‘Voor wie dit leest’. In die tekst beklaagt de dichter zich over zijn eenzaamheid. ‘Gedrukte letters laat ik U hier kijken’, zo spreekt Vroman zijn lezers toe, ‘maar met mijn warme mond kan ik niet spreken’. De letters zijn levenloos en versteend, zodat live contact tussen dichter en lezer uitgesloten is. Desondanks vraagt de dichter het onmogelijke van de poëzie: hij wil echte, directe communicatie. Net zoals The Juan McLean uit alle macht tot de luisteraar probeert door te dringen - ‘Come on over, dance with me’ - zo wil ook Vroman koste wat kost zijn publiek bereiken: ‘Kom, leg Uw hand op dit papier; mijn huid; / verzacht het vreemde door de druk verstenen / van het geschreven woord, of spreek het uit.’ Maar hoezeer de dichter ook verlangt naar een intiem samenzijn, uiteindelijk zit hij in zijn eentje achter de schrijftafel en kan hij nergens met zijn gevoelens terecht.

Menige verzen heb ik al geschreven,
ben menigeen een vreemdeling gebleven
en wien ik griefde weet ik niets te geven:
liefde is het enige.

‘Voor wie dit leest’ thematiseert de onoverbrugbare kloof tussen schrijver en zijn onbereikbare geliefde: de lezer. Gek genoeg weet Vroman aan die droevige boodschap toch een geestige draai te geven. Hij drijft zijn verlangen om één te worden met het papier tot in het absurde door, waardoor je erom kunt glimlachen: ‘Ik zou wel onder deze bladzij willen zijn / en door de letters heen van dit gedicht / kijken naar uw lezende gezicht’. Maar de humor zit hem óók in het feit dat Vroman zijn lezer hier direct aanspreekt - een narratologisch procédé dat sowieso grappig werkt. Dezelfde kunstgreep is vaak met succes toegepast in filmkomedies waarin het hoofdpersonage de camera aankijkt en het woord tot de kijker

[p. 49]

richt, zoals in de serie Moonlighting uit de jaren tachtig, of een film als High Fidelity (2000). Bovendien ironiseert Vroman die beproefde truc: alsof het de normaalste zaak van de wereld is, spreekt de dichter al vanaf de eerste regels zijn lezer aan, om deze vervolgens doodleuk te vertellen dat het onmogelijk is om hem aan te spreken. Een Kretenzerparadox dus, maar dan eentje met een knipoog.

Het ‘geintje’ dat Vroman uithaalt, verklaart ook waarom The Juan McLeans ‘Dance with me’ zo anders is dan gewone dance. Want wat wil die zangeres nou eigenlijk van de luisteraar? Dansen? Of is er meer aan de hand? Herinneringen aan Vromans ‘wien ik griefde weet ik niets te geven: / liefde is het enige’ dringen zich aan je op wanneer ze zingt: ‘I'm giving you my best’ en ‘Let me love you’. Zulke regels suggereren dat er iets fundamenteels op het spel staat:

There's something I've got to tell you,
But I don't know where to start.
I can't find the words,
So let me just show you.

Dit gaat niet meer over een avondje stappen, dit gaat over de onoverkomelijke onbereikbaarheid van de Ander. Hier is die Ander degene die wordt aangesproken - jij dus. Opeens ben je niet alleen maar getuige van verdriet, maar maak je zelf evengoed deel uit van een communicatief drama, dat de trekken heeft van slapstick: deze zangeres wringt zich in allerlei bochten om de kloof tussen haar en jou te overbruggen, maar dat gaat op alle fronten faliekant mis. De woorden voldoen niet (‘I can't find the words’) en de muziek al evenmin: het opzwepende refrein ten spijt (‘Come on, get on the floor’), is ‘Dance with me’ hoogstens een parodie op de clubhit. Het liefst zou de zangeres haar gevoelens willen tonen, maar ja, het beeld is nu juist hét medium dat haar níet ter beschikking staat. Tot overmaat van ramp is ze ook nog eens lichamelijk afwezig: zelfs als je al op haar uitnodiging ingaat, sta je toch nog in je eentje op de dansvloer. En de grap is natuurlijk dat ze, ondanks al die tegenslagen, er al die tijd al in geslaagd is om contact met je te maken. Terwijl alles erop wijst dat het nooit meer goed zal komen met de communicatie tussen haar en jou, heeft ze vanaf het begin van het nummer je aandacht, en weet ze je wel degelijk mee te slepen in een peilloos leed.

Grappig? Ja, hartverscheurend grappig.

Gaston Franssen is als promovendus verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur. In zijn onderzoek onderwerpt hij de poëzie van Gerrit Kouwenaar aan een tegendraadse lezing.