Vooys. Jaargang 23

[p. 42]

Een grootvader vertelt
Kees van Kooten over zijn gevoel voor humor
Erik de Bruin en Menno Wiegman

Samen met Bomans en Carmiggelt behoort Kees van Kooten tot de belangrijkste en populairste komische schrijvers van de Nederlandse letteren. Zijn korte autobiografische verhalen worden gekenmerkt door fijnzinnige kwinkslagen, listige ironie en een sprankje romantiek. In februari 2006 zal zijn nieuwe boek Mijn plezierbrevier verschijnen. Dit keer geen bundeling van de belevenissen van alter ego Koot, maar een heuse leesautobiografie. Voor dit boek selecteerde, vertaalde en becommentarieerde Van Kooten de Engelse en Amerikaanse verhalen die hem het hardst deden lachen. Vooys zocht van Kooten op en sprak met hem over zijn voorbeelden, de humor van de kleine man, taalmisbruik en over zijn ervaringen als tv-komiek in ruste.

[p. 43]

De hond blaft even als de bel gaat en Van Kooten opent de deur. ‘Goed dat jullie er zijn, ik heb net thee gezet.’ We gaan de trap op naar zijn werkkamer: imposante boekenkast, ontspannende zitjes, wandvullend schilderij, foto's van vrouw, kinderen en kleinkind. Vanachter zijn bureau heeft hij een goed zicht op de Amstel. We nemen plaats en de thee wordt ingeschonken.

Wanneer begon uw fascinatie voor grappige verhalen?

Die stamt uit de jaren vijftig. De Tweede Wereldoorlog was net achter de rug en het land werd opgebouwd. Dat gaf de mensen een reden om komische teksten lezen en de vrolijkheid nog wat aan te dikken. Het was tijd voor onbekommerde verhalen. Mijn eerste ontdekking was Carmiggelt. Ik las in het Haagsch Dagblad iedere dag zijn ‘Kronkel’, ik vond die stukjes echt prachtig. Later op de middelbare school mocht je eigenlijk geen humoristen meer lezen, het was geen literatuur, maar uit protest las ik ze toch. Ik leerde de korte verhalen van Remco Campert kennen, mijn tweede grote ontdekking. Hij was nog absurder dan Carmiggelt. Campert schreef toen ook voor Mandril, het enige satirisch-komische tijdschrift dat we in Nederland gehad hebben, maar dat slechts een jaar of drie heeft bestaan.

Hoe bent u vervolgens bij de Engelse literatuur terecht gekomen?

Toen ik Engels leerde, ging ik me ook voor de Angelsaksische humor interesseren; James Thurber, Robert Benchly en S.J. Perelman. Ik ben die schrijvers gaan lezen en verzamelen en ik kan inmiddels met een gerust hart zeggen: er is geen Anglo-Amerikaanse humorist die ik niet ken. Ik heb ze allemaal wel gelezen. Voor Mijn Plezierbrevier heb ik van iedere schrijver het leukste stukje uitgezocht, vertaald en verklaard waarom ik erom moet lachen. Ik geef, zo min mogelijk didactisch, wat uitleg en onderzoek wat de graptechniek is.

Waar gaat die humor dan over?

Ten eerste over het falen van en de moeilijkheden met de moderne dingen. Neem nu mijn problemen met het powerbook vandaag. Wim de Bie is jarig en ik wil hem een e-mail sturen. Ik probeer steeds te verzenden, maar de server accepteert zijn e-mailadres niet. Het gevecht daarmee is een thema voor de komische schrijver. Maar het kan ook gaan over een nieuwe typewriter, het moderne scheermes of de koffiemachine. Een ander thema is het onbehagen met de partner: ‘Mijn vrouw mag dit niet weten, mijn vrouw mag dat niet weten, mijn vrouw vindt het niet goed als ik sigaren rook.’ Om maar wat te noemen. En dan heb je ook nog het onbehagen met de groep: ‘Hoe breng ik in godsnaam die kerstdagen door?’ en ‘hoe moet ik me gedragen in een restaurant bij een officieel diner?’

En wat is daar nu zo grappig aan?

Ik vind de thema's interessant, omdat ik ze een beetje tragisch vind en betrek ze op mijzelf. Ik ben geen groot schrijver, geen romancier, en dat herken ik bij die jongens. Little man humour heet het genre ook wel in Amerika. Daar tegenover staat volgens mij de grote, zwarte humor van schrijvers als Hacek, Mann en Flaubert. Ik kies voor de kleine schrijvers die het metier van het schrijven van korte komische verhalen volledig onder de knie proberen te krijgen. De kleine humoristen kennen hun maat: die zijn zelf de kleine man. Al die Anglo-Amerikaanse schrijvers, die hebben dat grote niet in zich gehad, maar hebben zich gericht op de techniek van de lach, de gag, de grap. Zij vangen het leven in al zijn kleinheid en alledaagsheid. Ik vind het leuk om juist dat boven water te halen.

U schrijft zelf ook ‘kleine humor’. Hoe komt een verhaal van Kees van Kooten tot stand?

Veel van wat ik schrijf is echt gebeurd. Je kunt het controleren. Ik heb bijvoorbeeld een verhaal geschreven over een poezendeurtje dat ik in mijn oude huis in de deur wilde zetten. Ik woon er niet meer, maar dat huis staat er nog en die deur is er ook nog, en er zit inderdaad een poezendeurtje bovenin en onderin. Omdat ik de deur uit de sponning had gehaald en in het wilde weg ben gaan zagen. Het gevaarlijke met komisch schrijven is dat je zulke fouten gaat opzoeken, je eraan overgeeft en je snel met de situatie verzoent, en denkt: ‘Ik sta nu wel voor

[p. 44]

ul, maar ik hou er wel een leuk verhaaltje aan over.’

Heeft u zich daar wel eens op betrapt?

Ach. Als je bij de bakker staat en je laat je beurt voorbij gaan om te observeren hoe de mensen daarmee omgaan en de reacties peilt en de dialogen volgt, dan ben je eigenlijk al half bezig met het schrijven van een verhaaltje.

Hoe kijkt u naar de dingen die u wilt vertellen?

Ik heb altijd mezelf beschreven. Of het nu ging om prostatitis, overspel, de dood van de hond, vader of moeder. Ik heb dat altijd beschreven, altijd met de vermelding van de ware namen. Het weerloze heb ik nooit extra weerloos of belachelijk willen maken, daar is mijn karakter niet kwaadaardig genoeg voor. Natuurlijk dik je de werkelijkheid wel eens aan omwille van de kracht van de alinea of om het scoren van de zin of van de grap. Zo lieg je de werkelijkheid, de waarheid. Als je iets schrijft over je eigen kinderen voelt dat het raarste. Elsschot heeft eens gezegd: je neemt een situatie in de tuin waar en je gaat naar boven om het op te schrijven. Beneden gaan ze ondertussen door met leven en ze weten niet dat vader het in zijn kamer aan het beschrijven is. Hij voelde zich een verrader. Dat is natuurlijk een raar dubbelleven. Bij een musicus is dat heel anders, die hoort hoogstens een ambulance voorbijkomen ‘taaatuuu taaatuuu’ en denkt: ‘hmmm themaatje.’

U schrijft al meer dan dertig jaar. Is uw humor in die tijd veel veranderd?

Nou, ik merk wel dat ik in mijn vorige bundel Tijdelijk Nieuw wel iets verder ben gegaan dan in mijn eerste boeken. In dat boek heb ik me - ouder wordend - wel kwaad gemaakt over de hedendaagse moraal en de Cor van Houten Pim Fortuyngekte. Dat deed ik vroeger niet zo, schrijven over die actualiteiten. Ik heb die neiging om die irritatie van mij af te schrijven eigenlijk overgehouden uit mijn televisietijd. Ik denk dat ik toch een beetje een uitlaatklep zoek. Nu ik het niet meer kan naspelen, moet ik het maar opschrijven. Ook probeer ik niet meer zo opzettelijk humoristisch te zijn, zoals in die eerste Modermismen. Dat waren een soort logisch beredeneerde kritieken. Natuurlijk blijven taalontsporingen een belangrijk thema voor mijn werk. Ik kan mij nog steeds druk maken over de manier waarop taal wordt gebruikt, of beter gezegd: wordt misbruikt. Het woord ‘momentum’ bijvoorbeeld, dat is nu helemaal ‘in’. Iemand zegt dan opeens: ‘Er moet een momentum gecreëerd worden.’ Dat irriteert me mateloos. Het woord momentum is meer een soort mediamoment. Dat slaat echter nergens op, dus zoiets ga ik in een stukje uitwalsen. Zoiets schrijft zich echt vanzelf.

U staat te boek als een taaipurist. Bent u ook van mening dat de Nederlandse taal verloedert?

Ongelofelijk! Ik verzamel ook fouten en laat ze zien als ik optreed, dat vind ik lekker. Neem nu deze. (Van Kooten pakt een enveloppe en haalt er een knipsel uit met de kop ‘Weetplantage in huis ambtenaar’) Dit slaat natuurlijk nergens op. Het is een ‘weedplantage’ of een ‘wietplantage’. Deze ambtenaar had volgens de kop dus een kenniscentrum in zijn huis. Zulke dingen staan gewoon in de NRC hoor, net zo makkelijk. Om nog maar te zwijgen over de lange en de korte ij/ei. Dat begrijpt niemand meer. ‘Reikhalzend’ wordt tot in de koppen met een lange ij geschreven. Als de taal maar op grote schaal wordt misbruikt, komen de fouten vanzelf in de nieuwe Van Dale terecht. Dat vind ik op zich niet zó erg: ik ben niet zo'n purist wat dat betreft, maar taal is ook een machtsmiddel. Ik vind het veel onverteerbaarder als taal wordt gebruikt om een geheim jargon van een elitegroep te creëren. Of dat nu apothekers, politici of huisartsen zijn; als ze een taal gaan gebruiken die hun groep afdekt, gaat het mij irriteren. Zo was Wouter Bos juist goed bezig, hij sprak een taal die door iedereen werd verstaan. Ik dacht bij hem: ‘ga door, ga door, hou het vast!’ Maar nu heeft hij het opeens over ‘schemata’, als hij gewoon schema's bedoelt. Schemata, waarom? Om weer die afstand te scheppen? Die schema's zijn gewoon halve A4'tjes met niks. Als hij begint over ‘onze schemata’ moet de burgerman denken: ‘Oh pardon, het zijn schemata. Dan zal het wel kloppen. Dan komt het wel goed.’ Die misselijke dikdoenerij vind ik heel erg. Ik had het van Bos

[p. 45]

niet verwacht, ik dacht dat hij wat dichter bij de grond zou blijven.

Probeert u die dikdoenerij in uw eigen werk juist te voorkomen?

Ik probeer zo schoon mogelijk te schrijven en mag er graag een oud woord ingooien dat precies de stemming uitdrukt die ik probeer op te roepen. Terugdeinzen voor woorden als ‘weifelmoedig’ of ‘lankhartig’, doe ik niet. Ik heb me in het begin regelmatig bezondigd aan taalgrapjes. Als ik een trend wilde schetsen waar volgens mij nog geen woord voor was, verzon ik er zelf een voor. In de zomer zie je ze altijd, wanneer de korte rokjes weer in het straatbeeld opduiken: mannen die geilboos zijn. Ik heb er nog veel meer. Kwinksliep, ik weet niet meer wat was, deesvrees, durfdrang, ziekzeik, pronktut, woordguls, peuterpats, schuurpret, halfbruik. Halfbruik ging over mensen die alles maar half echtparen die bij je op bezoek komen direct al dat ze hebben: die praten al twee dagen niet met elkaar. Een woord als ruzie is in zo'n geval niet voldoende en alleen zwijgen ook niet. Er moet een nieuw woord voor komen. Ja, je hebt weer zwijgstront.

Hoe ging u om met zulke taalnuances in het vertalen van anderen?

Dat was soms problematisch. Er zitten Engelse stukken bij uit het begin van de negentiende eeuw. Daar kun je natuurlijk geen moderne Nederlandse woorden voor gebruiken. Voordat ik aan zo'n vertaling begon, waar ik toch al snel een week mee bezig was, liep ik warm door wat Van Deyssel te lezen. Zo kwam ik in de sfeer. Het verleidelijke aan het vertalen van zulke komische verhalen is natuurlijk dat je het leuker gaat maken dan dat het er staat; het is soms moeilijk om de schrijver niet te willen verbeteren. Als hij schrijft ‘de man liep de trap af’ terwijl ik dacht ‘hij kan veel beter de trap afstruikelen’, moet je zo sterk zijn om de verleiding te weerstaan. Als je zoiets wel zou corrigeren, ga je het te veel op je eigen gevoel voor humor betrekken en dat is niet eerlijk.

U geeft in Mijn Plezierbrevier commentaar bij de verhalen. De grap uitleggen, is dat geen doodverklaring?

Zoiets lees je inderdaad in alle inleiding tot komische bloemlezingen, dat de samensteller het verschrikkelijk moeilijk heeft gehad met de inleiding. Proberen te verklaren waarom je om iets kunt lachen, heeft een tegenovergesteld effect. Lewis Caroll zei na tachtig jaar wonderlandstudies: ‘What have they done to my poor little Alice?’ Je kunt mooie dingen heel snel wetenschappelijk dood gaan analyseren, zeker humor. Er rest te dus weinig anders dan de humor in zijn tijd te plaatsen en lijnen te trekken van de ene schrijver naar de andere. Bij die Engelsen en Amerikanen kun je dan bijna een geheel kloppend diagram maken.

Hoe stuitte u op dat verborgen netwerk?

Ik ontdekte het bijvoorbeeld in interviews waarin schrijvers vertelden over hun eigen werk. Robert Benchley zei bijvoorbeeld dar hij wel allerlei leuke dingen had geschreven, maar dar Stephen Leacock pas écht grappig schreef. Toen ben ik Leacock gaan lezen en die gaf dan weer nieuw leesadvies, enzovoorts. Ik pikte er van iedere schrijver een halve bladzijde uit en wist dan: dit is grappig of niet. En als ik om iets kon lachen, ging ik weer meer over hem lezen en kwam ik weer nieuwe namen tegen. Een fantasrische Odyssee, want als iemand om wie jij hebt gelachen zegt dar hij juist om die en die moest lachen, staat het als een paal boven water dar jij de volgende ook leuk vindt. Ik volgde mijn eigen spoor, ver weg van de bestsellerslijsten. De schrijvers van little man humour vormen zo een sublevel van een wereldwijd verbond.

Wordt er tegenwoordig in Nederlands nog wel grappig geschreven?

Ik vind de jongens en meisjes van Spunk heel leuk, zij hebben een aan NRC gerelateerd online magazine. Daarop moet je echt eens gaan kijken. Ik zou graag wat meer lezen van mensen die met huid en haar in hun tijd staan en daar leuk over kunnen schrijven. Jonge mensen die het hele weekend uitgaan, doorzakken, maar aan leven en daar van binnenuit verslag van doen. Niet van

[p. 46]

buitenaf, zoals ik. Niet in de trant van ‘waarom is mijn dochter van vijftien nog niet thuis?’, maar juist vanuit het perspectief van die dochter. Van binnenuit komt de vernieuwing.

Is het niet meer uw tijd dan?

Nee, deze tijd is niet meer van mij. Je hebt het gevoel dat je in de tijd zit zolang de machthebbers ouder zijn dan jij. Nu is het omgekeerd, nu zijn wij ouder dan diegenen die het voor het zeggen hebben. En dat is helemaal niet erg. Het is nu de tijd van de twintigjarige Thomas Dekker, van vijftienjarige muzikanten die volgend jaar op Pinkpop staan. Het is de tijd van Balkenende en Wouter Bos. Van Mustafa Stitou, Hafid Bouazza en Ali B. Wim en ik hebben 38 jaar televisie gemaakt en er zijn veel mensen met ons opgegroeid, al was het maar om het feit dat er maar twee netten waren. Toen wij begonnen, werd er nog niet veel leuks gedaan op televisie en toen kwamen er twee boezemvrienden die alles zeiden, met een knipoog weliswaar, maar je moest er wel over nadenken. Tja, dat was vrij nieuw in Nederland. Omdat we wel eens gelijk bleken te hebben en zo lang programma's bleven maken, gingen mensen zich aan ons binden en werden we voor velen een houvast.

Het tv- en audiowerk van Van Kooten & De Bie is inmiddels gebundeld in series van dvd's en cd's. Volgend jaar opent het nieuwe Museum voor beeld en geluid met een speciale Koot & Bie catalogus. Sta je als museumstuk niet helemaal buiten de tijd?

Wim is 66 en ik ben 64, dan kom je op een leeftijd waarop je zegt: ‘We gaan eens een beetje sluiten dames en heren, we gaan eens een beetje opruimen.’ Er komt een tijd dat je niet meer kunt terugkijken en je jezelf niet meer herkent. Om te voorkomen dat iemand anders het gaat doen, doen we het nu voor onszelf. Het is geen big business. Die catalogus van het Museum voor Beeld en Geluid geeft trouwens ook een mooi stukje geschiedschrijving. Het geeft een ongebruikelijk beeld van de recente geschiedenis, want er zit van alles in: nieuwe maatregelen, taal, politiek, mode. Ik heb pas de scripts van Keek op de week teruggelezen en dan denk je wel: ‘Verdomme, dat was toen toch wel leuk.’

Voelt u nog wel eens de behoefte om op tv te komen?

Af en toe, maar dan word ik direct overvallen door een enorme vermoeidheid. Het is daar zo'n rommel: waar moet je beginnen? Dan zet je 's ochtends RTL even aan en dan is er weer zo'n gezonnebankte meid, te dom voor woorden, met zo'n telefoonvraag. ‘Voor 1500 euro. Noem een generatie dieren. Vissen zijn een generatie dieren, vogels zijn generatie dieren. Kom op mensen, dat is toch niet zo moeilijk.’ De inkomsten van de commerciëlen wordt opgehaald bij mensen op de bank die hopen van die 1500 euro met de kinderen een reisje te kunnen maken. Van die arme, eenzame dames en heren. Wat moet je daarmee? Wim en ik hebben ons altijd voorgehouden: ‘Verbeeld je niets, je verandert uiteindelijk toch niet zoveel’. Op een paar kamervragen en woorden in de Van Dale, zorg je hooguit voor wat opluchting bij gelijkgestemden, voor mensen die denken: ‘Godzijdank, het is niet onopgemerkt gebleven’, om met Reve te spreken. Nee hoor, ik vind het leven heerlijk zo en het mag nog heel lang duren. Nog thee?

Erik de Bruin en Menno Wiegman zijn redacteur bij Vooys. Erik volgt de master Nederlandse literatuur aan de Universiteit Utrecht en de master Redactcur/editor aan de Universiteit van Amsterdam. Menno doet de master Moderne Tijden bij de opleiding Geschiedenis aan de Universireit Utrecht.