Vooys. Jaargang 23

[p. 60]

Recensies

Marc Kregting
Zij zijn niet van Jeremia. Non ficties.
Nijmegen (Vantilt) 2004.
€ 12, 50
112 pagina's
ISBN 90 77503 12 9

Een hartverwarmend pleidooi voor kleinschaligheid in uitgeversland

‘Er wordt toch zooveel geschreven tegenwoordig’, verzuchtte Koekebakker een kleine honderd jaar geleden in Nescio's De uitvreter: hij had eens moeten weten. In de afgelopen eeuw is volgens cijfers van bibliopolis.nl de boekproductie gestegen van zo'n drieduizend tot ruim zeventienduizend boeken per jaar. Veel te veel volgens Mare Kregting, auteur van Zij zijn niet van Jeremia. Kort samengevat gaat zijn boek over de oorzaken en de gevolgen van deze enorme stijging.

Zij zijn niet van Jeremia is grotendeels gebaseerd op Kregtings eigen ervaringen in de uitgeverswereld. Nadat hij enkele boeken had gepubliceerd bij Prometheus werd Kregting in 2001 aangesteld als fondsredacteur bij Meulenhoff. Hij trof daar een chaotische situatie aan doordat vlak daarvoor twee redacteuren vertrokken waren; Wil Hansen en Tilly Hermans. Zij waren hun eigen uitgeverijen begonnen en hadden een aanzienlijk aantal fondsauteurs met zich mee genomen. Na ruim twee jaar als fondsredacteur bij Meulenhoff gewerkt te hebben, nam Kregting eind 2003 ‘gedesillusioneerd ontslag’.

Wat hem met name was tegengevallen, was de manier waarop uitgevers met veel aplomb kwantiteit als ‘kwaliteit’ presenteren, ‘en dat de media dat sanctioneren’. Naast het woord ‘kwaliteit’ heeft ook het woord ‘inhoud’ bij de uitgeverijen zijn waarde verloren volgens Kregting. Beide woorden worden in Zij zijn niet van Jeremia dan ook consequent tussen aanhalingstekens geplaatst.

Zij zijn niet van Jeremia is opgebouwd uit 24 korte hoofdstukken waarin Kregting het ontstaan van een boek analyseert van begin tot eind. Zijn analyse begint bij de redacteur en eindigt bij de auteur. In de tussenliggende hoofdstukken komt het hele literaire spectrum aan bod. Af en toe onderbreekt Kregting zijn verhaal met - lelijk gezette - citaten van Macchiavelli en Bourdieu, waarvan de precieze functie en meerwaarde mij af en toe ontging.

Het is tekenend dat in de analyse van Kregting niet de auteur, maar de redacteur aan de basis van het boek staat. Dit verschijnsel is, evenals de zojuist genoemde uit de hand gelopen boekproductie, een indirect gevolg van de clustering van uitgeverijen in concerns die zo'n dertig jaar geleden is begonnen. Voor de grote uitgeefconcerns telt met name het nettoresultaat: de aandeelhouders willen immers rendement van hun investering zien. Om het resultaat te vergroten moeten de kosten omlaag en de omzet omhoog. Er moeten dus meer boeken gemaakt worden door minder redacteuren. De belangrijkste taak van de redacteur is daarmee volgens Kregting niet langer redigeren, maar ‘aanwezig zijn’.

De functieomschrijving voor de moderne redacteur is dan als volgt: ‘Op de evenementenpiste dient de redacteur zijn kwaliteiten te tonen die iets hebben van de muzikale improvisaties à la Foxy Foxtrot met zijn elastieken benen, maar beter lijken te vatten in ingeburgerd Latijn: ad hoc.’ En een aantal pagina's verderop: ‘Naast napraten moet men bedreven zijn in het simultaanvleien. Een neiging tot betekenisloosheid strekt daarbij tot de aanbeveling, benevens natuurlijk een gen voor geheugenverlies.’ Het redigeren kan ondertussen worden overgelaten aan een legertje onderbetaalde freelancers, evenals het persklaar maken en het corrigeren. Scheelt een hoop in de kosten.

Het belangrijkste acquisitiemiddel dat de redacteur heeft is wat Kregting ‘hearsay’ noemt: ‘Een redacteur hoeft geen ‘neus voor talenten’ te hebben, maar ten minste één oor voor verhalen over hen.’ De uitgeverijen worden in deze zoektocht naar talent geadviseerd door een groep deskundigen, een soort intimi ‘wier adviezen meestal worden opgevolgd omdat ze in de imposante tautologie van de branche anders geen intimi meer zijn.’

Tijdens het lezen van Zij zijn niet van Jeremia drong zich bij mij de vraag op: wat wil Kregting met dit boek? In een interview met Vrij Nederland heeft Kregting gezegd dat het boek eigenlijk is ontstaan uit een ander boek, een essaybundel over poëzie. ‘Toen ik dat boek begon te schrijven, merkte ik dat het helaas noodzakelijk is geworden dit genre in zijn context te zien van ontwikkelingen binnen de uitgeef- en mediabranche.’ Volgens Kregting moet Zij zijn niet van Jeremia worden beschouwd als een uit de hand gelopen voetnoot. Het is geen vrolijke voetnoot geworden. Het beeld dat Kregting schetst is somber, het boekbedrijf is een uitgeholde en topzware constructie. Hierin ziet Kregting in een van de laatste hoofdstukken wel een uitweg, want er ‘gloort in dit vadsige volvreten hoop voor de toekomst: dat serieuze auteurs en redacteuren die functionele rationaliteit zat worden, de mastodonten, voor zover die zichzelf niet hees geschreeuwd hebben, links laten liggen en eigenhandig een correctie op de markt plegen door gespecialiseerde, werkelijk onafhankelijke huisjes te beginnen.’

Wellicht moeten we Kregting zien als klokkenluider, die ons vertelt dat het zo niet langer kan in de boekenbranche. Maar wat mij enigszins verbaasde, was dat Kregtings analyse zo meedogenloos is maar dat de aanbevelingen waarmee hij zijn boek afsluit

[p. 61]

zo onuitvoerbaar zijn, dat het buitengewoon eenvoudig wordt om na lezing van het boek te denken dat hij misschien wel een beetje gelijk heeft, maar dat het nu eenmaal niet zo werkt. Zo is de eerste aanbeveling van Kregting bijvoorbeeld het halveren van het aantal titels. Maar welke titels dan? Zoals Lolies van Grunsven stelde in NRC naar aanleiding van Zij zijn niet van Jeremia: ‘Ik denk wel dat de helft van de boeken die elders verschijnen niet nodig is, maar ik zou niet weten wat ik zou moeten schrappen uit ons eigen fonds.’ Dan kan Kregting nog zo hard gelijk hebben, hij bereikt er niets mee. Verder stelt Kregting voor geen foto's of interviews meer te plaatsen in kranten of tijdschriften, ‘opdat er ruimte komt voor signalementen van elk nieuw verschenen cultureel boek.’ Of een maximuntermijn van vijf jaar aan een recensentschap te koppelen, ‘opdat er doorstroming komt in de meningsvorming en jurybezettingen.’ Het zijn mooie ideeën, maar het is de vraag of ze haalbaar zijn. Ze vereisen een grote mentaliteitsverandering.

Aan het einde van het boek stelt Kregting niets tegen het verdienen van geld te hebben: ‘Ik zeg het maar, om niet de indruk te wekken verwikkeld te zijn in een gevecht met het grootkapitaal.’ Kregting vecht nergens tégen, hij vecht ergens vóór: voor inhoud en kwaliteit, nu niet tussen aanhalingstekens geplaatst. En hij is ervan overtuigd dat om dat gevecht te winnen, kleinschaligheid geboden is. In het huidige bestel ligt men ‘aan de leiband van een zelfontworpen metafysica’, waarin men schermt met zorgvuldigheid en hogere culturele doelen, ‘en zo legitimatie zoekt op een plaats die men uit alle macht heeft verdrongen. De trein dendert voort en wie hem niet wil missen, zal zich aan moeten passen. In de woorden van Kregting: ‘wie er eenmaal aan deelneemt, wordt kennelijk gijzelaar in plaats van gijzelnemer. Men ontkomt niet aan de muil van de metafysica.’

Op een bijna poststructuralistische wijze wordt de uitgeverswereld door Kregting gedeconstrueerd. De uitgevers kijken voornamelijk naar wat de anderen doen uit angst om ‘zelf de boot te missen’. De recensenten die de boeken moeten bespreken staan vrijwel zonder uitzondering op de loonlijst van een van de uitgeverijen, die weer banden heeft met andere uitgeverijen via de concerns. En de concerns hebben meestal weer kranten- en tijdschriftendivisies, waar die recensenten hun stukken weer in schrijven. En zo staat alles met alles in verbinding en ontstaat er een vrijwel gesloten systeem. Met een variant op de bekende uitspraak van Derrida: il n'y a pas dehors grachtengordel.

Het is dan ook niet vreemd dat de reacties op het boek vanuit ‘de branche’ weinig positief zijn. Bij het interview in Vrij Nederland staat een reactie afgedrukt van Maarten Asscher, oud-directeur van Meulenhoff. Hij is positief over het initiatief van Kregting: ‘Het is interessant dat iemand met een kritische blik verslag doet van zijn ervaringen in het boekenvak. De polemische energie spat er vanaf.’ Maar Asscher gaat niet of nauwelijks inhoudelijk in op het boek: Kregting had zich wel wat respectvoller kunnen opstellen tegenover zijn oud-collega's en daarnaast weet hij eigenlijk niet waar hij het over heeft, hij heeft immers amper twee jaar als redacteur gewerkt. Volgens Asscher is het redacteurschap een lastig vak, ‘waar je een lange adem voor nodig hebt. Kregting heeft dat vak bij J.M. Meulenhoff in elk geval niet onder de knie gekregen.’ Zijn initiatief is lovenswaardig, maar als hij vervelende dingen zegt, dan nemen we hem gewoon niet serieus. Peter van Gorsel, ook oud-directeur van Meulenhoff, suggereert in Vrij Nederland dat Kregting bij het schrijven van zijn boek door frustratie gedreven is, ‘en dat maakt zijn betoog niet sterker.’ Het is jammer dat Kregtings boek door deze reacties wordt gereduceerd tot een schotschrift van een gefrustreerde redacteur.

Wat Kregting wellicht te verwijten valt, is dat zijn ideaalbeeld te ver van de realiteit afstaat. Als iemand beweert dat we de helft van het aantal auto's zouden moeten wegdoen, omdat dat beter is voor het milieu, dan kan hij nog zo hard gelijk hebben, maar er zal nooit naar hem geluisterd worden. Zij zijn niet van Jeremia is een boek dat het verdient met aandacht te worden gelezen. Het is geschreven door een idealist, waarvan er veel meer zouden moeten zijn. Kleinschaligheid en onafhankelijkheid zijn moeilijk te handhaven waarden in deze maatschappij, maar het is wel zinvol ze na te streven. Kregting heeft in ieder geval zelf al het goede voorbeeld gegeven door twee van zijn eigen aanbevelingen op te volgen: decentralisatie van de uitgeverijen en terugtrekking uit de concerns. Na zijn vertrek bij Meulenhoff is Kregting als redacteur aan de slag gegaan bij uitgeverij Vantilt: van een concernuitgeverij aan de Amsterdamse Prinsengracht naar een kleine onafhankelijke uitgeverij aan de Nijmeegse Sint Annastraat.

Joachim Hilhorst