Vooys. Jaargang 23

[p. 48]

Uit de kast!

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit het universum van de letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit eigen boekenkast over te brengen. In deze nieuwe aflevering vertelt Maarten van Rossem - als bijzonder hoogleraar bij Geschiedenis verbonden aan de Universiteit Utrecht - over de impact van Taylors The origins of the Second World War op zijn academische loopbaan.

In 1961, een jaar voordat ik Geschiedenis ging studeren, publiceerde de prominente Engelse historicus A.J.P. Taylor The origins of the Second World War. Taylor betoogde dat Adolf Hitler, wat betreft zijn opvattingen over de positie van Duitsland in Europa en de buitenlandse politiek die gevoerd moest worden om die positie te realiseren, niet wezenlijk afweek van andere Duitse staatslieden. Duitsland moest de dominante natie in Europa worden en zou flink moeten expanderen naar het Oosten. Dat waren betrekkelijk vage ambities en Taylor betoogde dat Hitler helemaal geen concrete plannen had. Eerder moest hij beschouwd worden als een geniale opportunist, een man die precies het juiste moment wist af te wachten om zijn tegenstanders schaakmat te zetten en de positie van Duitsland te versterken. Het verdrag van München was, gegeven de omstandigheden en opvattingen van september 1938, een triomf van vredelievende redelijkheid.

Taylors opvattingen veroorzaakten een immense hoeveelheid rumoer, aangezien ze volledig in strijd waren met de conventional wisdom van de vroege jaren zestig. Hitler, zo was de algemene opvatting, had zeer concrete plannen, die hij in Mein Kampf uiteengezet had. Hij was bovendien een uitzonderlijke figuur, die juist helemaal niet paste in de rest van de Duitse geschiedenis. Het verdrag van München werd in die jaren allerwege gezien als lafhartig verraad en een van de belangrijkste oorzaken van de Tweede Wereldoorlog. Taylor werd verweten dat hij Hitler verdedigde en dat hij de neonazi's in de kaart speelde. Met zijn reputatie zou het vanwege dit schandelijke boek geheel gedaan zijn.

Ik maakte pas enkele jaren later kennis met Taylors boek. Omdat er regelmatig en zeer kritisch door de docenten over The origins werd gesproken leek het mij een goed idee om het op mijn literatuurlijst voor het tentamen contemporaine geschiedenis te zetten. Tot mijn verbazing zei de docent die het tentamen zou afnemen dat ik het boek van Taylor van mijn lijst moest halen. Het was een ronduit gevaarlijk boek en ik beschikte niet over de noodzakelijke

[p. 49]

kennis om het kritisch te lezen. Ik stribbelde tegen, zij het op de beleefde en terughoudende wijze die toen gebruikelijk was, en na enig heen en weer gepraat werd afgesproken dat ik Taylor zou mogen lezen, mits ik, natuurlijk zonder enige compensatie, ook Hitler, a study in tyranny van Alan Bullock zou lezen: een boek dat toen allerwege, zonder goede redenen overigens, als een meesterwerk werd beschouwd. Van Bullock was ik niet onder de indruk, van Taylor des te meer, waardoor ik jaren heb gedacht dat zijn visie de juiste was. Taylor bleek een voortreffelijk schrijver, scherp en geestig, en geheel gespeend van de slaapverwekkende zwaarwichtigheid die zo karakteristiek is voor academische geleerdheid.

Merkwaardigerwijze maakte niet zijn visie op Hitler de grootste indruk, maar zijn analyse van de Europese machtsverhoudingen na afloop van de Eerste Wereldoorlog. Hij maakte daarin overtuigend duidelijk dat de grote verliezer van de oorlog, Duitsland, in feite op de middenlange termijn in strategisch opzicht de grote winnaar van het conflict was. Het was onder andere die zo onverwacht versterkte positie van Duitsland die Hitler in staat stelde te doen wat hij deed.

Waarom was de Duitse positie sterker geworden? Rusland, de Verenigde Staten en Engeland verdwenen na afloop van de oorlog in meer of mindere mate van het Europese toneel. Rusland werd opgeslokt door revolutie en burgeroorlog, de Verenigde Staten, die het conflict hadden beslist, hadden spijt van hun deelname en trokken zich terug in een illusoir isolement en de Engelsen besloten zich op hun imperium te concentreren en zich niet meer zo in de Europese politiek te engageren als voor 1914. Frankrijk had weliswaar gewonnen, maar moest het nu stellen zonder de machtige bondgenoten Engeland en Rusland, die het in 1914 had. Engeland en de Verenigde Staten weigerden na de oorlog de veiligheid van Frankrijk te garanderen. Na herstel was Duitsland veel machtiger dan Frankrijk. Het had veel meer inwoners en een twee maal zo grote industriële productie. Oostenrijk-Hongarije was uiteengevallen in een reeks van kleine, economisch nauwelijks levensvatbare staatjes die in het interbellum in de greep van de Duitse economie raakten. Voor een brave student die in zijn handboek had gelezen dat Duitsland de oorlog

[p. 50]

had verloren, was dit een even fantastische als overtuigende redenering. Over de juistheid van die redenering bestaat geen enkele twijfel. Ik was eigenlijk nogal verontwaardigd dat niemand mij dit eerder had verteld, omdat immers deze analyse de hele historische ontwikkeling in het interbellum in een ander daglicht stelde.

Taylors opvattingen over Hitler, die ik toen (1966) ook zeer overtuigend vond, deel ik niet langer, wat overigens niet wegneemt dat zijn ideeën in The origins uiteindelijk veel dichter bij de waarheid bleken te liggen dan die van zijn verontwaardigde critici. Hitler was slechts zeer ten dele een normale Duitse staatsman. Zijn opvattingen over de positie van Duitsland in Europa en de noodzakelijke expansie naar het oosten sloten direct aan bij de ideeën van de Duitse militaire en politieke leiding voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zijn rabiate antisemitisme, zijn enorme ideologische gedrevenheid en de risico's die hij nam in zijn haastig streven naar Duitse dominantie in Europa, waren echter sui generis. Geen enkele normale Duitse staatsman zou in 1941 de Sovjetunie hebben aangevallen terwijl het conflict met Engeland nog onbeslist was en zeker zou geen enkele normale Duitse staatsman ruim vijf miljoen Europese joden hebben vermoord. De doelstellingen van het Derde Rijk konden en moesten deels ingepast worden in de geschiedenis van Duitsland sedert 1870, maar de persoon Hitler blijft ten dele oninpasbaar. Deze bezwaren doen uiteindelijk niets af aan de kwaliteit en betekenis van The origins. De wetenschap zou zonder originele en kritische geesten als Taylor geen vorderingen maken.

Maarten van Rossem