Vooys. Jaargang 23

[p. 27]

Passie voor non-fictie
Ellen Leijten & Menno Wiegman

Illustratie Margriet van Rooij

In het voorjaar van 2005 houdt Geert Mak een radiostilte. Het schrijven van het boekje Gedoemd tot kwetsbaarheid heeft hem van de status van nationale knuffelhistoricus beroofd en tot object gemaakt van de tirades van vele publicisten. Het effect dat dit kleine boekje over de gebeurtenissen in Nederland na de moord op Theo van Gogh teweeg heeft gebracht had de auteur niet voorzien en doet nog het meest denken aan een pamflettenoorlog in de achttiende-eeuwse zin van het woord. Vooys staat echter boven de waan van de dag en heeft zo z'n eigen redenen om Geert Mak te spreken. Over de samenhang tussen literatuur, geschiedenis en journalistiek.

[p. 28]

In de literaire wereld lijkt Mak een vreemde eend in de bijt: hoewel hij non-fictie schrijft, krijgt hij vooral erkenning voor de literaire kwaliteiten van zijn werk. In 1999 won hij de Henriëtte Roland Holst prijs voor Hoe God verdween uit Jorwerd. Het publiek verslindt zijn werk en Mak won publieksprijzen voor zijn boeken De eeuw van mijn vader (1999) en In Europa (2004). Geert Mak beschrijft de geschiedenis en doet dat op een eigen manier. Hij weet daarmee een breed publiek te bereiken, iets wat de meeste academische historici hem niet nadoen. 's Lands meest gelezen historicus is van huis uit echter geen geschiedkundige, maar een journalist, opgeleid bij de Groene Amsterdammer. Deze achtergrond werkt door in zijn boeken. Geert Mak beweegt zich op het snijvlak tussen geschiedschrijving, journalistiek en literatuur.

Literaire status voor non-fictie

Begin jaren negentig maakte Mak zich sterk om de non-fictie meer status te geven. Samen met onder andere Hans Maarten van de Brink, Jan Brokken en Boudewijn Büch, richtte hij het tijdschrift Atlas op. ‘Wij waren van mening dat journalistiek meer kan zijn dan alleen maar feiten meer of minder mooi opschrijven. Met name in boeken kun je wat stijl en compositie betreft heel goed naar de literatoren kijken, zoals de negentiende-eeuwse Franse realisten. Die zeiden dat de roman de realiteit moest beschrijven. Zola was eigenlijk een non-fictieschrijver. Later had je iemand als Hella Haasse die een deftige literator was, maar stiekem non-fictie schreef.’

Kort daarna, in 1992, verscheen De engel van Amsterdam, een kroniek van de hoofdstad. ‘Eigenlijk was het niets anders dan een vuurwerk van literaire technieken die ik toepaste op journalistieke onderwerpen. Ik probeerde alles uit, als een dolleman kan ik wel zeggen.’ Mak schreef het boekje aanvankelijk als journalist, met concrete namen en feiten. ‘Toen zei Hans Maarten van de Brink tegen me: “Het is een prachtig verhaal, maar je moet eigenlijk nog één ding doen: je hebt het voortdurend over dokter zus-en-zo en stadsdeelraadvoorzitter die-en-die en dat moet je allemaal vervangen door de dokter en de stad. Grote lijnen, dan zul je eens wat beleven.” Het was een werkje van drie uur om alle concrete journalistieke verwijzingen eruit te halen en opeens begon het verhaal te zweven. Het werd een metafoor door die ingreep. Dat was het eerste moment waarop ik de journalistiek losliet en bedacht dat je veel meer kunt met journalistiek en literaire technieken. Daarna heb ik Een kleinel geschiedenis van Amsterdam (1995) geschreven, waar eigenlijk heel veel literaire compositie inzit. Bijvoorbeeld het hoofdstuk over de negentiende eeuw. Het was een verantwoord hoofdstuk, maar veel te lang, dus heb ik een deel ervan naar de twintigste eeuw verplaatst, maar verwerkt in flashbacks. Dit is een literaire oplossing, terwijl het tegelijkertijd een hele aardige, leesbare geschiedenis van Amsterdam is.’

Mak benadrukt dat elk boek een eigen karakter heeft en in het verlengde daarvan een eigen toon en stijl moet krijgen. ‘Hoe God verdween uit Jorwerd zit vol met literaire foefjes, techniekjes en mooie zinnetjes. In De eeuw van mijn vader heb ik veel materiaal gebruikt dat niet van mij is. De toon is in grote mate bepaald door de toon van de brieven. Ik stelde me als verteller gereserveerd op; ik kon niet veel uitvreten. Bij het schrijven van In Europa merkte ik opeens iets anders, toen wilde ik af en toe een mooie Jorwerd-zin opschrijven, maar dat werd gelijk kitsch. Heel gek, als je hele mooie zinnen maakt, dan klinkt het vals. Het is een vrij strak boek geworden uiteindelijk. Ik heb het best geprobeerd, maar het allemaal weer geschrapt. De literaire aanpak zit in iets wat de lezer ongemerkt beleeft, namelijk dat het heel makkelijk wegleest. Maar er is natuurlijk heel hard aan gewerkt.’

Journalistieke achtergrond

Mak zet literaire technieken vooral in om zijn verhaal kracht bij te zetten, verder blijken zijn literaire pretenties niet te reiken. ‘Ik heb nooit de behoefte gehad om de werkelijkheid los te laten. Een van de gebroeders Van het Reve heeft wel eens geroepen: ‘In iedere straat in Geuzenveld woont wel een Madame Bovary’. De realiteit is zo ongelooflijk dat ik daar nooit problemen mee heb gehad. Ik vind non-fictie het leukste wat er is. Ik ben ook heel erg een journalist.’

Als journalist is Mak zich bezig gaan houden met historische onderwerpen. Er bestaat in zijn ogen een interessante wisselwerking tussen de twee

[p. 29]

disciplines en de respectievelijke benaderingen hebben een complementerende functie. ‘Ik denk dat journalistiek en geschiedschrijving heel dicht bij elkaar liggen. Het is niet toevallig dat nog altijd journalisten in de geschiedschrijving belanden, kijk maar naar Lou de Jong en Sebastiaan Haffner. Ik ben waarachtig niet in slecht gezelschap. Aan de andere kant vind je op redacties van kranten nogal wat historici. Zowel de historicus als de journalist verzamelt grote hoeveelheden materiaal en destilleert daar lijnen uit. Hiervoor moet je feiten op waarde schatten, selecteren en toetsen aan de realiteit.’

Een van de journalistieke aspecten van het werk van Mak, is de grote rol die hij weglegt voor het kleine persoonlijke verhaal, waaraan hij de grote lijnen ophangt. ‘De persoonlijke verhalen hebben als nadeel dat ze niet te verifiëren zijn. Maar dat is met alle oral history zo. Je hebt maar één bron, hoort maar één verhaal en iedereen heeft de neiging om dingen te vergoelijken, dingen te vergeten en andere dingen te benadrukken. Aan de andere kant geven die persoonlijke verhalen heel veel informatie. Je hebt op twee manieren baat bij je journalistieke achtergrond, je hebt als journalist echt goed leren interviewen en het tweede is dat je bij de krant leert korte berichten te maken, je leert heel compact schrijven.’

Historisering

‘Naarmate de geschiedenis dichterbij komt, maak je er zelf ook deel van uit, en dan is het moeilijk om de historische distantie to bewaren. Je probeert als geschieschrijver toch zoiets als de tijdgeest te vangen, de grote lijnen to trekken meer te doen dan alleen de feiten op een rijtje to zetten. Als je zelf deel uitmaakt van die tijdgeest of er sporen van in je draagt, begin je op glad ijs to lopen. Dat is een heel essentieel verschil tussen journalistiek en geschiedschrijving. Voor geschiedschrijving heb je absoluut afstand nodig. Ik heb grote bewondering voor journalisten die terwijl ze midden in een situatie zitten al een goede analyse kunnen maken. Dat is echt heel moeilijk. Oorspronkelijk heb ik Een kleine geschiedenis van Amsterdam laten aflopen begin jaren tachtig. Het boek is in 1995 verschenen; ik had die vijftien jaar echt nodig. Ik had nog geen helder zicht, dat is het eigenlijk. Hetzelfde speels ook heel sterk voor de jaren zestig. Dat is een waanzinnig rare en interessante periode geweest en ik denk dat het nu aan de jonge generatie historici is om dat stevig te grazen te nemen.’

Het verleden als gids

‘Als historicus stort ik mij in het publieke debat’. Verwijzend naar Gedoemd tot kwetsbaarheid benadrukt Mak de meerwaarde van historische kennis bij het analyseren van de eigen tijd: ‘Ik had een paar voorbeelden toen ik dat pamfletje schreef. In mijn achterhoofd moest ik denken aan de mediëvist Marc Bloch die als historicus de nederlaag van Frankrijk beschreef, terwijl die net achter de rug was. Hetzelfde geldt voor Viktor Klemperer die een dagboek bijhield. Klemperer was zo interessant omdat hij als historicus alles wist van de achttiende eeuw, daardoor wist hij waar toekomstige historici op zouden letten. Zijn dagboeken zitten vol met observaties waar observeerders van het Derde Rijk over tweehonderd jaar nog plezier van hebben, omdat hij altijd zelf die vragen aan de achttiende-eeuwse dagboekschrijvers had gesteld. Zover ben ik helemaal niet, maar ik heb ook een beetje historische kennis toegepast in dat pamfletje.’

Het toepassen van historische kennis heeft er in het pamflet toe geleid dat Mak een parallel ziet tussen de opkomst van het nazisme en de radicalisering van rechts Nederland sinds de moord op Theo van Gogh. ‘Ik had aldoor het gevoel, dit moet ik niet doen, dit gaat geflikker geven, maar toch dacht ik: wil je ooit iets van de geschiedenis leren, dan moet je toch naar die drek kijken. Iedereen roept: ‘je moet lessen leren uit die periode’, dan moet je dat ook echt doen. Maar je moet je best ervoor doen dat nauwkeurig te doen.’ Mak ziet een belangrijke taak weggelegd voor historici in het publieke debat. ‘Als historicus herken je soms dingen, processen. Maar je moet je voortdurend voor ogen houden dat geschiedenis zich nooit herhaalt, dat de toekomst niet alleen onvoorspelbaar is, maar ook onvoorstelbaar. Daarom roep ik: studeer eerst geschiedenis en ga dan de journalistiek in en dan weer terug naar de geschiedenis, dat is het leukste wat er is. In de journalistiek leer je heel veel foefjes waar je weer plezier van hebt.’

[p. 30]

Academische geschiedschrijving

‘Ik heb me bij het schrijven van In Europa voornamelijk gebaseerd op secundaire bronnen, maar dat is natuurlijk niet erg. Kijk, als ik de geschiedenis van mijn huis ga beschrijven, dan werk ik met primaire bronnen, of als ik schrijf over de geschiedenis van de stad, dan duik ik het archief in. Zo'n Europese geschiedenis is natuurlijk onmogelijk te schrijven op die manier. Vergelijkbare boeken zijn ook grotendeels gebaseerd op secundaire bronnen, het is ook een Izeer eerzame bezigheid om daar een selectie uit te maken en daar de grote lijnen uit te trekken. Als ik echter op een tegenstrijdigheid stuit, dan wil ik daar ook echt meer vanaf weten. Welke lijn moet ik nou volgen? Dan praat je daar met ooggetuigen over.’

‘Een wetenschapper wil gewoon wéten en dat is heel belangrijk. Het korengebruik in Amsterdam tussen 1603 en 1653 of het huwelijksgedrag van Duitsers in Groningen. Dat is heel belangrijk onderzoek, maar dat moet je niet in een sappige vorm gieten, dat is gewoon vals. Ik denk dat als je bij een breder boek over een periode wat meer op de vorm let dat het dan wel een stuk mooier wordt en dat doet niet af van de inhoud. Soms wil ik echt iets uitzoeken, maar vaak is mijn onderzoek er puur op gericht om de vorm te verduidelijken. Dat zie je heel duidelijk bij In Europa. In die zin ben ik wel bezig echt een leesboek te maken. Ik zoek dan iets uit, bijvoorbeeld wat men in verschillende landen wist over de Holocaust. Ik kijk dan naar dagboeken, maar eigenlijk! wil ik gewoon dat voorbeeld versterken. Daar ben ik wel nieuwsgierig naar. Ik zoek ook heel nadrukkelijk in zo'n blad als de Munchener Post omdat ik Duitse helden nodig heb, als een soort pars-pro-toto.’

De parallel met Johan Huizinga en Jan en Annie Romein dringt zich op. ‘Ik vind mezelf absoluut niet van het kaliber Huizinga. Bij Huizinga hoor je de gewelven galmen en de klokken beieren. Prachtige stijl hoor en hij was natuurlijk wel een wetenschapper, hoewel Herfsttij der Middeleeuwen geen voetnoot bevat. Dat heb ik niet, ik ben echt een journalist. Hij zweeft daarboven en ik sta toch veel meer tot mijn knieën in de prut. Ik zie wel dat die generatie historici bestaat uit echte vertellers, Lou de Jong en Jacques Presser zijn daar eigenlijk nog nazaten van. Maar daarna is er een generatie historici die het vooral allemaal heel goed wilde uitzoeken. Heel terecht hoor, maar nu zie je weer een reactie daarop van schrijvers, en ik maak daar onderdeel vanuit, die toch dat vertellen weer belangrijk vinden. Het verhaal is zo'n prachtige manier om dingen over te dragen, maar het is ook een mooie manier om kennis te systematiseren. Het verhaal is een klassieke vorm van ordening, waar ik niets op tegen heb. Ik vind het wel leuk dat het zich weer zo ontwikkelt, maar ik zou dat vertelwerk nooit kunnen doen zonder de enorme hoeveelheid werk die gewone historici en researchers hebben verricht.’

Agenda

‘Op dit moment probeer ik het afweergeschut van mijn opponenten wat te ontwijken. Je ziet deze kamer, hier liggen letterlijk nog de drukproeven van In Europa en ik moet dus eerst eens wat orde aanbrengen. Misschien ga ik in het najaar weer aan iets beginnen of ga ik deze zomer gewoon wel een kleinigheidje doen: een klein stukje lokale geschiedenis schrijven. Ik weet het niet goed. De afgelopen zeven jaren schoven mijn boeken als dakpannen over elkaar heen. Hoe was het ook alweer? Ik was met Jorwerd bezig en tegelijk schreef ik, in Jorwerd zelf, al aan Een kleine geschiedenis van Amsterdam. Toen kwam dat boek uit en anderhalf jaar later Jorwerd. Dat zat allemaal in één run. Ik was toen al aan het oefenen of het werkte met de hoofdstukken van De eeuw van mijn vader. Heel snel kreeg ik een opdracht tussendoor van het stadspaleis, toen het boekenweekessay, en ik had allang in mijn hoofd om In Europa te gaan schrijven. Dat ging maar door. Dit is eigenlijk de eerste keer dat ik geen concreet plan heb.’

Ellen Leijten en Menno Wiegman studeren aan de Universiteit Utrecht. Ellen Leijten doet de master Nederlandse literatuur bij de opleiding Nederlands, Menno Wiegman volgt de master Moderne Tijden bij de opleiding Geschiedenis.