Vooys. Jaargang 23

[p. 57]

Uit de kast!

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit eigen boekenkast over te brengen. In deze nieuwe aflevering vertelt Ton Anbeek - als hoogleraar Moderne Letterkunde verbonden aan de Universiteit Leiden en schrijver van het bekende boek Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur 1885-1985 - over zijn herinneringen aan een bekende reeks uit zijn jeugd: de Ooievaars.

Bestaan ze nog, die goeie ouwe Ooievaars? In de jaren vijftig en zestig maakten ze een onmisbaar deel uit van het boekenbezit dat door scholieren en studenten werd opgebouwd. Eén gulden en vijfenveertig cent kostten ze. Uitgever Bert Bakker kon ze zo goedkoop op de markt brengen omdat de ouders van de jonge kopers zich vermaakten met de delen waarmee de reeks in 1954 begon, De commissaris vertelt en De commissaris vertelt verder van H. Voordewind; een soort Baantjer uit die tijd.

Mooi waren ze niet, de Ooievaars, althans niet zo fraai als de Literaire Pockets van de Bezige Bij met het abstracte omslag van Karel Beunis. Omslagen van Beunis lieten in hun koelheid al meteen zien dat de lezer een modern boek in handen hield, waarin alle emoties behalve walging werden verzwegen. Het kaft van de Ooievaarspocket daarentegen was veel traditioneler. Nieuwe griffels schone leien bijvoorbeeld, de bloemlezing die voor het jonge publiek de even verwarrende als fascinerende wereld van de moderne poëzie opende, laat een man zien - naakt natuurlijk, want het gaat om de moderne mens - die de blote armen naar de hemel heft. Een tamelijk braaf plaatje, en bovendien namaak van het beeld waarmee Zadkine het verwoeste Rotterdam gestalte gaf.

Nog lelijker was het omslag van Ooievaar no. 30: Losse planken, een bloemlezing uit tien jaargangen van het literaire tijdschrift Podium. Het was dus niet het uiterlijk dat mij trok, ook niet de verzekering op de achterflap ‘Gedrukt op goed papier’ en al helemaal niet de oubollige inleiding die ik bij boekhandel Broese al bekeken had. Het waren de namen. Achterberg, Andreus, Campert, Lucebert, Vestdijk en ga zo maar door. Het eerste verhaal dat ik las was ‘Na de film’, van Hugo Claus. Een jongen en een meisje rennen opgewonden de trap op. In hun kamer spelen ze de filmvoorstelling na. Een documentaire en het journaal om te beginnen, maar het ging natuurlijk om de paring tussen stalknecht en meisje met ogen die uitpuilden ‘als paardenogen’.

[p. 58]

Het verhaal beantwoordde daarmee volledig aan één van de belangrijkste functies die de moderne literatuur voor ons vervulde, namelijk seksuele voorlichting. Claus was de eerste die vrolijke, ongeremde seks beschreef, zonder de opschepperigheid van Jan Cremer later, veel subtieler, hier en daar een tikje pervers zelfs. Helaas, nu ik het verhaal stakkerig wijs geworden overlees, zie ik dat het helemaal niet zo frivool was. De hoofdpersoon denkt na de daad: ‘Hoelang nog?’ Met andere woorden; hij heeft er alweer genoeg van. Onbegrijpelijk, met zo'n speelse vriendin!

Toch staat er in Losse planken een verhaal dat mij zuiver de schok teruggaf die ik bijna vijftig jaar eerder ondervond. ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ is geschreven door een man die ‘met een triest gezicht’ op een balkon zit, zijn voeten tussen de spijlen van de balustrade. Hij kijkt. Hij kijkt naar een vierkant schoolgebouw in het midden van een groot plein. En dan komen de zinnen die mij... ja wat? verbijsterden? wakker schudden? Het is heel moeilijk de emoties samen te vatten die ik onderging toen ik de volgende regels las:

Iedere maand komen arbeiders en plaveien de binnenplaats opnieuw. Maar het zand schijnen zij niet te kunnen aanvullen. Het niveau daalt steeds, de rioolbuizen, de buizen van waterleiding en gas, de electrische kabels die de stofwisseling van het gebouw in stand houden, liggen als dikke aderen over het plein; zij verdelen het, wanneer het geregend heeft in ondergelopen polders. Nog verder zal het niveau dalen. Tot de palen waar het gebouw op staat eruit opsteken, tot de wind onder het gebouw kan blazen, tot de leerlingen erin naar boven klimmen als de scholen aangaan.

De ‘stofwisseling’ van een gebouw... Nog steeds kan ik geen bouwput in de altijd opgebroken straten van Amsterdam passeren zonder te fluisteren ‘de stofwisseling van de stad’. En dan die kabels ‘als dikke aderen’, een vergelijking die mij doet denken aan het schilderij in het Groeningemuseum in Brugge waarvoor de toeschouwers geschokt een stap terug doen: de minutieuze voorstelling van een man die levend gevild wordt. En verder dat haast surrealistische beeld van een gebouw dat op palen staat, waarlangs de leerlingen naar boven moeten klimmen: iets als een booreiland op het land.

De frivoliteit van Claus, de hallucinerende visie van Hermans; dat werd voor mij de moderne literatuur. Zo heeft Ooievaar nummer 30 aan de wieg gestaan van een levenslange passie.

Ton Anbeek