Vooys. Jaargang 22

[p. 61]

Column
Homerus RAPsode




André Klukhuhn

Toen in maart 2004 de vierde druk van de door De Roy van Zuydewijn in prachtige Nederlandse hexameters vertaalde epen Ilias en Odyssee van de rapsode Homerus verscheen, vond ik dat het geruststellende bewijs dat deze werken tegenwoordig nog steeds grote aantrekkingskracht op ons uitoefenen. De reden daarvan is, denk ik, dat de afstand tussen de oude heldendichten en hedendaags werk veel kleiner is dan de bijna drieduizend jaar verschil in tijd doet vermoeden.

Dat de homerische epen geen autonome literatuur betreffen, maar dat het gaat om mondelinge, gezongen teksten is op te maken uit de structuur van de gedichten. Uit het oogpunt van muzikale ritmiek bij de voordracht zijn ze opgebouwd uit hexameters van vijf dactylen (láng-kort-kort) gevolgd door een spondee (láng-lang) of trochee (láng-kort), met uiteraard de nodige afwijkingen en uitzonderingen. Omdat van de rapsode verwacht werd de uit vele duizenden regels bestaande teksten van buiten te kennen, maakte Homerus hem dat wat makkelijker door voor steeds terugkerende situaties - maaltijden, tweegevechten, veldslagen, sterfscènes, vergaderingen, zonsopgangen, offers, spelen en andere rituelen - standaardformuleringen te gebruiken, zodat er nogal wat letterlijke herhalingen in de gedichten voorkomen. Het is daarom goed voor te stellen dat het naar de rapsode luisterende gezelschap de bekende en vele malen herhaalde passages als een soort ‘refrein’ uit volle borst kon meezingen.

Zo letterlijk als de tekst van de epen ons bekend is, zo volledig tasten we in het duister wat betreft de melodie en kunnen we er slechts naar gissen hoe de gezongen voordrachten geklonken moeten hebben. Gelukkig zitten we niet helemaal zonder aanknopingspunten, want ook tegenwoordig bestaan er nog gebieden in de wereld waar optredens van barden of rapsoden daadwerkelijk plaatsvinden. En de manier van zingzeggen waarop zij hun gedichten voor het publiek ten gehore brengen, vaak ondersteund met een enkel instrument, voedt het vermoeden dat de rapsoden uit Homerus' tijd

[p. 62]

wel eens vergelijkbaar geklonken kunnen hebben. Nog een stap verder doorgedacht komt in het westerse cultuurgebied muzikaal gezien de rap naar alle waarschijnlijkheid het dichtst bij de voordracht van de Griekse epen in de buurt. Het tegenargument dat rappers zich van grove seksuele en gewelddadige teksten bedienen, terwijl die van Homerus van een hoog en fijnzinnig literair gehalte zijn, snijdt geen hout. Als in de Ilias Hera, vrouw èn zuster van Zeus, hem probeert te verleiden om haar zin te krijgen, trekt ze alle erotische registers wijd open, waarna Zeus, duidelijk onder de indruk en op zijn beurt van plan ook indruk te maken, al zijn overspelige relaties begint op te biechten, alvorens ze samen in de open lucht de liefde bedrijven. En er doen zich heel wat strijdtaferelen voor waarbij de hersenen binnen de helm uiteenspatten, een lans via de nek de tong van achteren afsnijdt en de tanden uit de mond breekt, en ledematen na met een slag te zijn afgehakt bloed spuitend op de grond vallen. Teksten kortom, waarop de rappers van tegenwoordig jaloers kunnen zijn.

VPRO's Villa Achterwerk heeft een website waarop zes verschillende rapritmes zijn af te spelen. Het is zeker de moeite waard om er eens eentje aan te klikken en tegen die achtergrond zelf te proberen hoe de rapsode Homerus in zijn eigen dagen geklonken zou kunnen hebben:

Tóen nu Meríones Téktons zóon op de vlúcht achterháald had, tróf hij de kríjgsheld réchts in de bil, en ónder het scháambeen bóorde de púnt zich dwárs door hem héen en dróng tot zijn bláas door. Kérmend kníkte de mán door zijn kníeën; de dóodsnacht omgáf hem.

Wèl steeds op de accentjes met de rechterwijsvinger naar beneden wijzen!

André Klukhuhn is hoofd van de afdeling Studium Generale van de Universiteit Utrecht. Zijn veelgeprezen boek De geschiedenis van het denken is inmiddels aan de vierde druk toe.