Vooys. Jaargang 22

[p. 76]

Recensies

P.W. van Wissing.
Stokebrand Janus 1787. Opkomst en ondergang van een achttiende-eeuws satirisch politiek-literair weekblad.
Nijmegen (Vantilt) 2003.
600 pagina's ¤ 34,90
ISBN 9075697996

Warrige Van Wissing slaat de plank mis

De politieke emoties lopen hoog op in de jaren tachtig van de achttiende eeuw. In de periode ervoor is de roep om staatkundige hervormingen allengs luider geworden en het dispuut tussen patriotten en aanhangers van Willem V heeft gaandeweg een grimmiger karakter gekregen. Onder de patriotten treft men gematigde geesten die de macht van de stadhouder willen inperken en radicalen die Oranje voorgoed weg willen hebben. In sommige steden vormen de patriotten legertjes waarmee lokale regenten tot aftreden gedwongen worden en hier en daar lijkt het te gaan lukken complete gewesten ‘patriots’ te verklaren. Willem V waagt het niet nog langer in Den Haag te blijven en neemt de wijk naar Nijmegen. Uiteindelijk escaleert de situatie volledig als in september 1787 het gezag van de stadhouder hersteld wordt met behulp van een Pruisisch leger. Overal breken rellen uit en veel patriotten vluchten naar het buitenland.

De uitgevers en boekhandelaren zullen deze politieke schermutselingen niet altijd betreurd hebben; zij spinnen er goed garen bij. De deelnemers aan het openbare debat wisselen immers hun argumenten zoals te doen gebruikelijk voor een groot deel via de drukpers uit. Al sinds de zestiende eeuw gingen perioden van politieke onrust vergezeld van grote hoeveelheden extra drukwerk. Deze periode vormt hierop geen uitzondering. Een stroom pamfletten en spotprenten waarin Willem V als een dikke domme sul en de patriotten als keeshondjes voorgesteld worden, gooit olie op het vuur.

Een kleiner deel van de discussie en het commentaar van tijdgenoten daarop, vindt zijn neerslag in satirische en politieke tijdschriften. Het pamflet en de spotprent zouden tot diep in de negentiende eeuw het belangrijkste medium voor openbare discussie blijven, maar een tijdschrift kon voor een uitgever lucratiever zijn: met een tijdschrift heeft men de mogelijkheid de klanten voor langere tijd te binden aan een reeks opvolgende nummers. Gert-Jan Johannes beschreef in een veelgeprezen studie over de tijdschriftcultuur rond 1800 hoe in deze periode het ene na het andere nieuwe tijdschrift gelanceerd werd. De meeste van die nieuwelingen, of het nu om vaktijdschriften, genootschapsreeksen of algemeen culturele tijdschriften gaat, houden het echter nog geen jaar uit. De opzet van klantenbinding mislukt dus meestal, maar niet geschoten is ook in dit geval altijd mis.

De onrustige jaren tachtig zijn exemplarisch voor het door Johannes geschetste beeld. Er verschenen tussen 1781 en 1787 ruim 80 nieuwe tijdschriften met titels als De Politique Kruyers-knegt, De Republikein aan de Maas, Staadtkundig Wyvenpraatje, Hollandsche Buurpraatje en Hartloper van Staat. De meerderheid van deze prachttitels bestaat inderdaad nog geen jaar, sterker nog, een groot aantal haalt zelfs geen tweede of derde aflevering. In de jaren na 1787 is het dan ook voorlopig weer gedaan met de hausse in nieuwe satirische en politieke tijdschriften. Rond het revolutiejaar 1795 volgt nog een daverende opleving, maar dan is het alweer snel uit met de pret.

Pieter van Wissing wijdde zijn proefschrift aan het satirisch-literaire weekblad Janus. Dit periodiek conformeert zich geheel aan het door Johannes beschreven algemene patroon van tijdschriftexploitatie. Janus verschijnt gedurende een periode van acht maanden tussen 1 januari en 13 augustus 1787. Dat de redactie anoniem wenst te blijven, behoort ook tot de gangbare achttiende-eeuwse praktijk. Wel bijzonder is dat Janus, hoewel aanhanger van het patriotse kamp, zijn pijlen op de daden van zowel patriotten als aanhangers van de stadhouder richt. Het blad volgt beide groepen bijzonder kritisch. Vanwege dit streven om boven de partijen te staan, moet Janus veel meer gezien worden als een satirisch, dan als een politiek blad.

De auteurs van Janus beheersen het hele spectrum van literaire stijlmiddelen van hun tijd en dat betekent dubbele, driedubbele en vierdubbele bodems in de teksten. Zoals de gewoonte is, vindt de satirische geseling zo versluierd mogelijk plaats. Zo wordt vrijwel iedereen die bekritiseerd wordt, opgevoerd onder een bijnaam. Ook gebeurtenissen en zaken worden met allerlei afleidingen aangeduid. Een kanonneersloep Belus uit een artikel blijkt vernoemd naar een afgezette Amsterdamse vroedschap met de naam Beels. Plaatsen krijgen fantasienamen als Durvenstein, Helaas en Windbergen.

Janus is voor het grootste deel ongenietbaar voor ons geworden omdat de pointe van de grappen verwijst naar allerlei actuele gebeurtenissen en personen van 1787. De vele cryptische verwijzingen versterken deze vervreemding. Dat neemt niet weg dat deze periodieken, mits afdoende ontsloten, een interessant studieobject kunnen vormen voor iedereen die geïnteresseerd is in de ontwikkelingen in dit tijdvak.

Het is wel de vraag of men, zoals Van Wissing doet, 600 met twee kolommen vol gedrukte pagina's kan wijden aan een enkel blad dat maar gedurende

[p. 77]

10 maanden verscheen. Wie zo op de vierkante centimeter wil werken en daarbij leesbaar wenst te blijven, moet fascineren door zijn zienswijze, door een messcherpe analyse, of desnoods door een aangename stijl. Om met het laatste te beginnen: Van Wissing beheerst, anders dan de redactie van Janus, vrijwel geen enkel stijlmiddel voldoende. Het boek is met een hark geschreven. Dit resulteert in zinsneden als: ‘Het gebruik van gotische letters kwam tot 1800 regelmatig voor. Na die tijd kenmerkt de productie van het gedrukte woord in Nederland zich door een tweedeling, teksten in romein of in gotiek.’ Deze zin lijkt afbreuk te doen aan de werkelijkheid, waarin gotiek en romein voor en na 1800 naast elkaar voor kwamen, alleen neemt het gebruik van gotiek langzaam maar zeker af. Dit is slechts een voorbeeld. Van Wissing schrijft op meer cruciale momenten zijn betoog zo warrig op, dat misverstanden ontstaan over wat hij wil zeggen.

De zienswijze van Van Wissing is misschien best de moeite waard, maar de lezers komen dat niet te weten, omdat zij niet in staat worden gesteld te zien wat de auteur kennelijk ziet. Zo neemt hij nogal naïef aan dat de invloed van een blad afgemeten kan worden aan de verschijningsfrequentie. Hij schrijft: ‘zal zo'n dubbelblad dat enkele keren per week werd verspreid meer invloed gehad hebben dan een weekblad’. Ongetwijfeld goed bedoeld, maar de lezer raakt het spoor bijster. Hangt de invloed van een blad dan niet van veel meer en vooral andere variabelen af, zoals reputatie, oplagecijfers en de mate waarin anderen er stof aan ontlenen? Heeft het regionale advertentiesufferdje meer invloed dan een landelijk maandblad omdat de eerste frequenter verschijnt? Dat bedoelt hij vast niet, maar het staat er wel. Door het hele boek heen zitten bovendien fouten als ‘begint te verschenen’ en ‘tot de politieke tijdschriften beschouw ik’. Het is spijtig dat niemand de moeite genomen heeft de tekst nog eens goed door te lopen. Enige extra kritische redactie had hier wonderen kunnen doen.

Ook de analyse van Janus als verschijnsel schiet schromelijk tekort. Wij moeten volgens Van Wissing uitgebreid worden ingelicht over Janus omdat het blad onderdeel was van een ’structurele politieke verandering’, waarbij hij geen moment duidelijk weet te maken wat hij met structurele politieke verandering precies bedoelt en welk onderdeel Janus daarvan dan precies vormt. Elders beweert hij in één en dezelfde alinea dat de patriotten door hun vlucht in 1787 monddood waren gemaakt en dat ze konden blijven publiceren omdat de persen pas in 1801-1802 werden stopgezet.

Van Wissing heeft van Janus zowel meer als minder willen maken dan het was. Hij heeft het als iets bijzonders willen voorstellen, waar het een gangbaar product is van de laat-achttiende-eeuwse drukpers. In sommige opzichten is het blad wel degelijk een uniek verschijnsel, maar ook dat komt hem niet uit. Want hij heeft Janus ook willen verheffen tot een schoolvoorbeeld van structurele langdurige ontwikkelingen in de persgeschiedenis. Zijn betoog lijkt, voor zover het te volgen is, voortdurend op deze twee benen te hinken. Daarom ontbreekt het aan richting in zijn studie, en dat is voor een proefschrift een redelijk dodelijk gebrek.

Is het boek nu onbruikbaar voor historici en literatuurwetenschappers? Dat is zeker niet het geval. Behalve de dissertatie bevat het boek 266 pagina's bijlagen, waarin de onvoorstelbare hoeveelheid informatie die de auteur in de loop der jaren heeft verzameld, is neergelegd. Zoals een overzicht van de politieke tijdschriften die tussen 1781 en 1787 naast Janus verschenen, een sleutel op de verwijzingen in Janus, een inventarisatie van de aankondigingen en berichten die erin verschenen en een sleutel op de persoonsverwijzingen. Door de gedetailleerde reconstructie van dit soort zaken zijn de bijlagen een nuttig naslagwerk voor literair, pers- en politieke historici. Zo'n nuttig naslagwerk was er echter ook gekomen als men het gelaten had bij een nieuw bezorgde editie van Janus met de omvangrijke annotatie die Van Wissing nu toevoegde.

Jaren geleden schreef André Hanou, specialist in de literatuurgeschiedenis van de achttiende eeuw, al enkele uitstekende artikelen over Janus. Het debat onder historici over hoe de ontwikkelingen in de pers in het algemeen in deze roerige periode geduid moeten worden, loopt nog. De studie van Van Wissing voegt aan deze stand van zaken geen nieuwe inzichten toe.

José de Kruif.