Vooys. Jaargang 22

Patrick Healy
Beauty and the sublime.
SUN (Amsterdam) 2003
160 pagina's 29,50
ISBN 90 5875 099

Een staat van onverschilligheid

De esthetica, en in het bijzonder het sublieme, is ‘hot’. Publicaties over esthetica zien met enige regelmaat het licht en aan verscheidene universiteiten wordt er aandacht besteed aan ‘het sublieme’, dat in de esthetica traditioneel onderscheiden wordt van ‘het schone’. In dit kader levert ook Patrick Healy een bijdrage.

Healy's werk Beauty and the sublime is gebaseerd op een reeks lezingen, gehouden aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft. In de inleiding van zijn boek stelt Healy aan de hand van historische en meer recente publicaties over esthetica brandende en problematische kwesties als de volgende aan de

[p. 78]

orde: kent de esthetica zijn oorsprong in de achttiende eeuw? Is de esthetica te beschouwen als een wetenschap van kennis of als een theorie van de kunsten? Is ‘schoonheid’ een intrinsieke eigenschap van objecten of betreft het een wijze van beschouwen door subjecten? Betreft de esthetica een zoektocht naar een universeel principe ten grondslag aan een breed scala van ervaringen of omvat het een contemporaine verzameling cultuurkritische opvattingen? Dit is slechts een willekeurige en magere selectie uit de vragen die Healy oproept. Hoewel de inleiding van het boek door haar beknoptheid en de aansluiting die zij zoekt bij een traditie in de esthetica soms moeilijk te volgen zal zijn voor een lezer zonder enige voorkennis op dit gebied, weet Healy de lezer zeker nieuwsgierig te maken.

De opgeroepen vragen dienen uitsluitend om de lezer enig inzicht te geven in de complexe vraagstukken die binnen de esthetica aan de orde zijn. Healy verkeert natuurlijk niet in de veronderstelling een passend antwoord te hebben op al deze vragen. Door de vorm die hij aan zijn inleiding van Beauty and the sublime heeft gegeven, wordt echter wel direct een eerste moeilijkheid van het boek aan het licht gebracht: wat is de precieze inzet van het werk? Healy verwoordt zijn voornemen met het boek zelf als volgt: ‘In the course of the short essays which follow, derived from a series of lectures given in the Faculty of Architecture of the TU Delft, I have tried to probe into some of the complexities and arguments provoked in that area of philosophy which occupies itself with conceptual and theoretical study of aesthetic experience: of art, questions about the practice of art, the way in which art gets identified, and the kind of experience that is called aesthetic.’ (p. 13) Healy wil dus enkele kwesties die spelen binnen de esthetica (dat ik het niet concreter kan samenvatten, zegt al genoeg) aan de orde stellen.

Wanneer dit daadwerkelijk het geval is, volgt de vraag of de titel Beauty and the sublime wel zo passend is voor een werk dat zich toch meer algemeen richt op vragen binnen de esthetica. De flaptekst van het boek scherpt Healy's eigen woorden uit de inleiding dan ook maar iets aan: ‘The author offers a compelling survey of the development of philosophical aesthetics since the eighteenth century. In this dense but lucid account he identifies the theme of aesthetics as the sublime and the beautiful [...]’. Laat Healy dat nou net niet hebben gedaan. De ervaring van het sublieme en het schone staat weliswaar centraal in de eerste twee hoofdstukken van het werk, daarna verlegt de aandacht zich toch ook naar de andere kwesties binnen de esthetica. Op zich geen ramp, maar dat maakt de titel van het werk, Beauty and the sublime, misleidend - een, met het oog op de verkoop, ongetwijfeld meer ‘hot’ geachte titel dan een misschien beter passende titel als ‘een kennismaking met de esthetica’.

Goed, laten we dan voorlopig uitgaan van de flaptekst: ‘een zeer beknopt, maar helder overzicht van de esthetica vanaf de 18e eeuw’, met als ‘ontdekt’ hoofdthema van de esthetica door de eeuwen heen het ‘schone’ en het ‘sublieme’. In 160 pagina's. Herstel: 160 pagina's waarvan 139 daadwerkelijke hoofdtekst. In negen hoofdstukken behandelt Healy negen filosofen en hun bijdragen aan de esthetica. Burke, Kant, Hegel, Nietzsche, Simmel, Benjamin, Bachelard, Heidegger en Foucault passeren de revue, waarbij Healy zijn selectie overigens niet nader verklaart.

Direct al bij het eerste hoofdstuk, de bespreking van Burke's A Philosophical Enquiry into the Origin of our Ideas of the Sublime and the Beautiful, zijn er de nodige aanmerkingen te maken. Ik zal Healy's behandeling van Burke hier relatief uitgebreid becommentariëren, aangezien zijn aanpak in deze exemplarisch is voor de rest van het boek. De behandeling van Burke is ronduit rommelig. Dit nota bene, terwijl Burke in zijn eigen werk zeer systematisch te werk gaat, geheel in de traditie van de analytische filosofie. De bespreking van Burke's denken over het schone en het sublieme vangt aan op bladzijde 15 en al op het eind van bladzijde 16 en op heel bladzijde 17 gaat de bespreking voornamelijk over Lyotard, een Franse filosoof uit de twintigste eeuw die eveneens over het sublieme heeft geschreven. Om eerlijk te zijn is het zelfs nog een stukje ingewikkelder. Op bladzijde 16 voert Healy Lyotard op als interpreet van Kant, die op zijn beurt in deze passage optreedt als interpreet en beschouwer van het sublieme volgens Burke. Snapt u het nog? Voor een lezer zonder enig referentiekader, is de bespreking van Burke aan de hand van een vergelijking met Kant en Lyotard hoogstwaarschijnlijk nu al ontspoord. Bovendien is het op zijn minst vreemd dat Kant wordt aangehaald, terwijl deze het hoofdstuk na Burke pas behandeld gaat worden, en is het nog veel vreemder dat Lyotard blijkbaar belangrijk genoeg wordt geacht om op de tweede pagina van de bespreking van Burke ten tonele te worden gevoerd, terwijl er aan zijn denken verder geen apart hoofdstuk wordt gewijd. Het lijkt er dan ook op dat dit werk van Healy eigenlijk nog altijd uitsluitend als lezing kan functioneren, dat wil zeggen, binnen de context van een uitgebreide mondelinge toelichting. Tot op dit moment in de bespreking van Burke's sublieme heeft de lezer namelijk ook nog geen globale voorstelling van ‘de’ sublieme ervaring aangereikt gekregen, als houvast bij het lezen. Eenvoudig gezegd is het nog een hele opgave voor de lezer om uit het verhaal van Healy over Burke een systematisch beeld van diens theorie over het sublieme te reconstrueren.

Een beknopte reconstructie door deze lezer (met enige voorkennis) leidt ongeveer tot het volgende: traditioneel wordt in de esthetica de sublieme ervaring onderscheiden van de ervaring van het schone. Waar de ervaring van het schone getuigt van harmonie, betreft de sublieme ervaring een ervaring ten overstaan van grootse en afschrikwekkende objecten, het oneindige suggererend, waarbij het mense-

[p. 79]

lijke bevattingsvermogen maximaal op de proef wordt gesteld. Daarbij wordt een paradoxale mengeling van gevoelens van angst, nietigheid en sensatie en verlichting geregistreerd. Bij Burke vormt de doodsangst de noodzakelijke voorwaarde voor de sublieme ervaring. Elk object of fenomeen dat fysiek bedreigend is, of eventueel de idee oproept fysiek bedreigend te zijn, is in staat doodsangst te evoceren en is daarmee een potentiële bron van het sublieme. De ervaring kan op twee, sterk aan elkaar gerelateerde wijzen tot stand komen. Het is belangrijk te realiseren dat Burke pijn en genot als twee van elkaar onafhankelijke ervaringen beschouwt (in tegenstelling tot Locke, zoals Healy en passant en volledig overbodig nog even vermeldt). Het wegnemen van pijn leidt niet automatisch tot genot en genot is niet hetzelfde als het niet hebben van pijn. Een mens verkeert normaal gesproken in een staat van rust of onverschilligheid, waarbij het eventuele wegnemen van pijn leidt tot weer een onafhankelijke ervaring: verlichting.

Een subject kan nu een bedreiging vanuit een object onmiddelijk via de zintuigen ervaren. In dit geval wordt de zintuiglijke beleving een ervaring van spanning en pijn. Deze pijn is een directe weg naar de meest intense emotie van de mens: de doodsangst. Alle overige emoties worden tijdelijk geblokkeerd en uitgesteld en het subject is volledig verzadigd van de doodsangst. Op het moment dat de fysieke bedreiging eindelijk op afstand lijkt, treedt er geleidelijk een gevoel van verlichting in. Dit op afstand blijven van de werkelijke bedreiging zal in dit geval betekenen dat het subject op voldoende afstand in ruimtelijke zin heeft kunnen blijven, of dat het subject in temporele zin op afstand van de bedreiging is geraakt: de dreiging is doorstaan. Maar de impact van de verlichting omvat meer dan alleen het opheffen van een dreiging. De verlichting die in de sublieme ervaring wordt beleefd, wordt door Burke vooral toegeschreven aan een hernieuwd gevoel van leven als gevolg van de sublieme ervaring. De stimulatie van de zintuigen en de geest met als gevolg de doodsangst en de confrontatie van het subject met de eigen sterfelijkheid, roept een beleving van het instinct tot zelfbehoud op. Zodoende vormt de sublieme ervaring dus een prikkel waardoor de staat van onverschilligheid waarin mensen kunnen verkeren, wordt doorbroken: een ervaring van ‘verheviging’ of ‘intensivering’ van het gevoel te leven is het gevolg.

Hiermee is Burke's sublieme uiteraard niet uitputtend besproken, dat spreekt voor zich. Een recensie hoeft echter ook geen uitgebreide en systematische analyse van Burke's sublieme te geven, iets wat we daarentegen wel mogen verwachten van een boek dat dit als (deel)onderwerp gekozen heeft.

Typerend in de behandeling van Burke's sublieme door Healy is ook dat hij, als gevolg van het feit dat hij Burke (onder andere) aan de hand van Lyotard behandelt, Burke's sublieme uiteenzet alsof dit denken in eerste instantie geformuleerd is als ervaring ten overstaan van de kunst (wat Lyotard als uitgangspunt neemt van zijn denken over het sublieme). Burke staat daarentegen in een traditie waarin het sublieme in eerste instantie als ervaring ten overstaan van natuurverschijnselen optrad. Door de vele verwijzingen naar andere denkers binnen de hoofdstukken vraag je je als lezer überhaupt soms af of Healy er op uit is per hoofdstuk systematisch het denken van een filosoof uiteen te zetten, of op het verslag doen van zijn belezenheid. Healy lijkt nogal eens het idee te hebben dat met alleen het noemen van de naam van een filosoof, diens denken ook direct behandeld en duidelijk is voor de lezer. Typerend genoeg luidt de allereerste regel van Healy's behandeling van de sublieme ervaring volgens Kant, in hoofdstuk twee, als volgt: ‘In his reading of the Kantian sublime, Jean-François Lyotard introduces two important considerations, one comparative, the other conceptual.’ Healy onderneemt nauwelijks pogingen het denken van de behandelde filosofen eigenhandig een stem te geven. Tegelijkertijd twijfelt Beauty and the sublime structureel tussen het zijn van een geschiedenis van de esthetica aan de hand van denkers en het zijn van een overzicht van enkele vooraanstaande denkers op het gebied van de esthetica. In ieder geval kan worden gesteld dat Beauty and the sublime vanwege de veel te beknopte vorm nooit een bevredigend overzicht van de esthetica vanaf de achttiende eeuw kan zijn en dat het geen uitputtende behandeling van ‘het schone’ en ‘het sublieme’ in de esthetica is.

Het tragische aan Beauty and the sublime is, dat het te rommelig opgezet is en te beknopt heeft willen zijn, terwijl het op zich veel informatie waarborgt. Daarnaast is ook de beoogde doelgroep van het werk mij volkomen duister gebleven. Het boek is voor ‘gewoon geïnteresseerden’ in ieder geval ongeschikt vanwege de sterke mate waarin het werk leunt op voorkennis van de esthetica bij de lezer en als ‘vakliteratuur’ is het kort gezegd niet indrukwekkend. Er zijn betere en uitgebreidere werken over het schone en het sublieme voorhanden, net als ‘geschiedenissen van de esthetica’. Dit werk laat de lezer achter in de staat waarin de mens volgens Burke doorgaans verkeert: onverschillig.

Tristan den Dekker